ХАЗААРНУУД ТУХАЙ ЮУ МЭДЭХЭБТЭ?


Многократный победитель конкурсов веб-проектов в поддержку и развитие бурятского языка, сохранение традиций и культуры бурят-монгол.

Афганистанда, Иранда ажамидардаг хазаар яһатан тухай хөөрэхэ хүсэлэнтэйб. Тэдэ Эзэн Богдо Чингис хаанай уг залгамжалагшад, хэдэн зуун жэлэй туршада эхэ монгол хэлэеэ мартаагүй байһан улад юм.
Элинсэг хулинсагнай, уг гарбалнай зүүн зүгтэ оршодог гэжэ домоглон хэлсэдэг, арабуудһаа ондоо шарайтай хазаарнууд Афганистанда (1,7 млн.хүн), Иранда (220 мянган хүн) ажаһуудаг байна. «Хазаар» гээшэ перси хэлэн дээрэ «мянга» гэһэн удхатай. Дайнай үедэ Совет Армиин командирнуудта зорюулжа, Афганистанай арадай демократическа партиин түб комитедэй хэблэһэн толилолго соо иигэжэ бэшэгдэнэ:”Хазаарнууд хүн зонойнгоо тоогоор Афганистанда гурбадахи һуури эзэлдэг яһатан. ХШ зуун жэлдэ үлэһэн монгол дайшалхы сэрэгшэдэй үри һадаһад гээшэ. Дайлалдахадаа бэрхэ, айха гээшые мэдэдэггүй, эрэлхэг зоригтой арад юм”.
Афганистанда дайнда ябаһан хальмаг Геннадий Шалхаковай хөөрөөнһөө:
-Бүлэг тагнуулшад хадын хабшалда амархаяа һуубабди, нюргаараа бэе бэеэ түшэн, һэргэг байнабди, тамхи татажа болохогүй, уһа нэгэ нэгэ балгабабди. Гэнтэ томо шулуунай саанаһаа хүбүүхэн гүйжэ гараад:
-Шурави, мэндээ, ямар байнабши?-гээд, энеэгээд, ябашаба. Нюдэ сабшаха зуура түрэһэн нютаг Яшкулдаа байһан шэнгеэр һанабаб. Сошоһондоо буугаа шангаар бажуунхай, хашхарбаб:
-Хэмши, хаанаһаа ерээбши?
Нүхэдни афган диалектын пушту гү, али дари хэлэн дээрэ дуугарна гэжэ һанаа, харин би хальмагаараа дуугарааб. Хаанаһаа эндэ хальмаг хүбүүхэн байха юм гэжэ гайхаһан гээшэмни хэлэшэгүй. Гэнтэ тэрэ хүбүүн һөөргөө бусаад, намда хандаба:
-Шамайе манай үндэр наһатайшуул хүлеэжэ байна, ябая!
Хүбүүе дахаад ошоходомни, шара торгоор оройлоотой, каракуль арһан малгайтай саб сагаан һахалтай буурал үбгэд угтажа байба. Намайе ногоон сайгаар хүндэлбэ. Монгол, хальмаг, дари хэлэнүүдые холижо хөөрэлдэбэбди.
-Хаанаһаа эндэ хальмагууд байнабта?-гээд асуубаб.
-Бидэ хальмагууд бэшэбди, хазаарнуудбди. Агууехэ Чингис Эзэн хаанай үри һадаһад гээшэбди. Түрэл хэлэеэ мартаагүйбди, ёһо заншалаа алдаагүйбди,-гэжэ тэдэнэр хэлэбэ. Зарим үгэнүүдынь ойлгохын аргагүй, тиигэбэшье удхаарнь тухайлаад лэ байгааб.
Хальмаг Петр Кукудаев хөөрэнэ:
-1981 ондо Афганистанда болоһон ушар. Дабаан дээрэ кишлак байгаа, тэндэ олон хүбүүдээ алдаабди, шархатаһан хүнүүд байгаа, дайлалдахадаа бэрхэ дайсад дайралдаа ха, энэ кишлагые үгы хэхэ гэһэн захиралта абаад, добтолгодо бэлдэжэ байбабди. Рацяар командирнуудта мэдүүлэгдэнхэй. Наһажаал эхэнэрэй уһа абажа байхадань, тагнуулшад баряад асарба. Буу тодхоод, мүшхэжэ эхилбэбди.
- Намайе бү алыт, намайе бү алыт!- гээд тэрэ үбдэг дээрээ унаһан уйлажа байба. Түрэл хальмаг хэлэеэ дуулахадаа, хаана байнабиб гэжэ гайхабаб.
-Таниие хэншье алахагүй,-гэбэб.
Ойр зуура уйлахаяа болёод:
-Манай хэлэ мэдэдэг хүн байна лэ,-гээд нам руу сэхэ хараба.
Командиртаа ошоод:
-Минии хахад час болоод бусаагүй һаамни, буудажа эхилээрэйгты,-гээд тэрэ эхэнэрэй уһыень үргэлөөд, кишлак руу алхалалдабабди.
Урдаһаамнай үндэр наһатай үбгэн гараад:
-Мэндээ, шурави, гэртэ оро,-гэбэ.
Хибэс дээрэ дабшалжа һуугаад хөөрэлдэбэбди:
-Таанадта мэргэн хүбүүд бии гэжэ мэдэнэбди, теэд манай сэрэг үшөө хүсэтэй, нам тухай минии ахалагшанар мэдэнэ, тиигээд одоо яахамнайб,-гэбэб.
Үбгэн хэлэбэ:
-Энэ үймөөтэй хатуу сагта хара амияа хараа һаамнай дээрэ хадаа.
Би һөөргөө ерээд, командирнуудтаа хэлэбэб:
-Хэлсээн баталагдаа. “Кишлак манай” гэжэ рацяар дээшэнь дуулгагты.
Иимэ һонин уулзалганууд Афганистанда болодог байгаа. Эдэниие шүүжэ, бодоод үзэхэдэ, түрэл хэлэеэ мэдэхэ байхадаа, эдэ хальмаг хүбүүд өөһэдынгөө, хажуудахи нүхэдэйнгөө ами наһа абараа ха юм. Хазаарнуудай ажабайдал, хэлэн ба түүхэ эрдэмтэдэй һонирхол татадаг юм. Тэдэнэй шэнжэлгэнүүдһээ үшөө һонин юумэнүүд элирхэ, мэдэгдэхэ болохонь дамжаггүй.

  1. 5
  2. 4
  3. 3
  4. 2
  5. 1

(1 голос, в среднем: 5 из 5)