Апрелиин 18-да Исай Калашниковай нэрэмжэтэ номой сан соо Даши Дамбаев тухай дурсалгын шэнэ номтой танилсалга болобо. Алдарта поэдэй түрэһэн эгэшэ Ханда Цыретаровна энэ ном хэблэлдэ бэлэдхээ юм. Мэндэ ябахадань нүхэсэжэ ябаһан хүнүүд дурсалгын үгэнүүдые хэлэбэ. Энэ үдэр номой сан соо дуун, шүлэг, хүгжэм зэдэлбэ.
Хабарай амин амисхаалаад, наранай элшын дулааханаар шаража эхилһэн үедэ, 1938 оной апрелиин 13-да шад байса шангаханаар шааяса хашхарһаар буряад арадай алдар суута хүбүүн, ирагуу найрагша Даши Цыретарович Дамбаев түрэһэн юм. Эхын хэбэлһээ тэршэлэн түрэхэдэнь, аба эжы хоёрынь хүри улаахан хүбүүгээ сайбалзама сагаахан хонин хушалга соо мансылжа, гал гуламтаяа дэгжээхэ, зулаяа бадарааха, уг удамаа үргэлжэлүүлхэ хүбүүн түрөө гэжэ баясан баярлажа, уяран бөөмэйлжэ байһан юм даа. Үлгы дээрэнь тонгойходоод, хүбүүнэйнгөө зулайень үндэжэ, үдэшын утада эжын гүнгэнэн аялһан ая юм гү, али хүбүүгээ үбсүүндээ няажа энхэрэн, баяраар халин түшэгэнэһэн абын зүрхэнэй сохисо юм гү, Ханда эгэшынь урал дээрэнь задарһан урихан миһэрэл юм гү, али Харгана нютагайнь тахилгата Алтан уулаһаа үлеэһэн һэбшээнэй шэбэнээн юм гү даа – булта өөрсэ ондоохон, дорюун дошхон бишыхан Дашын уян сэдьхэлдэ, эльгэ зүрхэндэ, ой ухаанда шэнгэн дэбтэжэ, ирагуу аялгынь мүндэлхэ заяанда сог зали, хүсэл зориг, нэмэри нэмэлтэ болоһон бэлэй даа. Хурамша нагасанартаа айшалхадаа, Янгаажанай тала, Олоной обоо, Ноён уула, Хангай уула, Тоором нуур, Хүхэ Зүрхэн, хүйһөө булуулһан тоонто Харганаагай хангал үнэр түрүүшын шүлэгүүдээ зохёон буйлуулхадань, үлхөө холбоон болоо бэлэй даа. Ханда эгэшынь “суута болоһон шүлэгүүдээ Даша ходол гүнгэнэн байгша һэн” гэжэ дурсамжаһаа бодоходо, поэт дуунай аянгашье зохёодог, зураг зурадаг байһан, үшөө эдирхэн наһанһаа Сергей Есенинэй, Александр Пушкинай, Михал Лермонтовэй шүлэгүүдые сээжээр мэдэдэг байһан, уран гоёор, торьдиһогүй уншадаг байһан, гүн ухаанай гүнзэгые багтааһан шүлэгүүдынь дахин-дахин уншахадаа, поэт үндэр соёлтой, өөрынгөө талаан бэлигээ задалха шадабаритай, оюун ухаагаа хүгжөөн нээхэ бодомжолтой ябаһан хүн байгаа даа гэжэ һанагдана.
Буряад арадай эгээн дуратай дуунуудые сугтаа зохёоһон хүгжэмшэн Базыр Очирович Цырендашиев, ирагуу найрагшад Матвей Чойбонов, Булат Жанчипов, Баир Дугаров, Буряад Республикын ветерануудай соведэй түрүүлэгшэ Ревомир Гармаев, эрдэмтэн Галина Очирова болон бусад хүнүүдэй дурсамжаа хөөрэхэдэнь, бэлиг талаантай ирагуу найрагша Даши Дамбаевай шарайнь тобойсо харагдаһан шэнги болоно. Тэрэ һайхан зантай, һаруул ухаатай, сэлмэг шарайтай, шүлэгүүдые зохёохо үндэр заяатай гайхамшаг хүн ябаал даа...
“Сэлэнгэ” гэжэ дуунайнь һаяхан мүндэлөөд байхада, Даши Цыретарович Сэсэг Цымпиловна ханитаяа Даширабдан Одбоевич Батожабайнда олон нүхэдтэеэ айлшалаа һэн. Тиихэдэл, Даши Дамбаевые түрүүшынхиеэ хараа бэлэйб, “Сэлэнгэ” дуугаа дуулахыень шагнаа һэмби. Дуулахадааш бэрхэ, һайхан хоолойтой, шүлэгүүдээш зали бадармаар уншадаг поэт тэрэ үедэ зандан залуу наһандаа ябаа бэлэй даа. Амидыдань хараһан, шүлэг уншахыень шагнаһан хүнүүд мүнөө хомор ааб даа.
Манай Ага нютагаар айшалаа һэн. Би тэрэ үедэ “Агын Үнэн” гэжэ сониндо ажаллажа байгаа бэлэйб. “Агын Үнэнэй” ахамад редактор Борис Рабдано минии түрүүшэ нүхэр Николай Бальжинимаевта, тиихэдэ тэрэ “Агын Үнэнэй” харюусалгата секретаряар хүдэлжэ байгаа, “гэртээ абаашаад айлшалуулагты гээ бэлэй”. Алдар суута поэт Даши Дамбаев манайда гурба хоноо һэн. Һайханаар дуу дууладаг, шүлэгөө аргагүй ордоһотойгоор, онгоо оруулһан юм шэнги уншадаг хүн байгаа һэн даа. “Урагшаа, минии поезд!”, “Байгалай долгид” гэһэн шүлэгүүдээ поэдэй уншахань, шэхэндэмни мүнөөшье дуулдаһан шэнгеэр һанагдана. Ямар баян үгэнүүдые поэт оложо уран шүлэгөө зохёогооб даа!
Буряад ирагуу найрагай булжамуур гэжэ алдаршаһан суута Даши Дамбаев амиды ябаа һаа, 76-тай алхалжа ябаха һэн. Оройдоол 37 наһан дээрээ наһанһаа нүгшэһэн байна. Энээхэн богонихон наһан согоо ямар ехэ юумэ бүтээгээ гээшэб… Базыр Цырендашиевтай хоюулан зохёоһон «Түрүүшын дуран” гэжэ дууниинь буряад арадай эрхим дуунуудай жасада эгээн дээрэ байхал ёһоороо байна. Дуран тухай, шүлэгэй талаар, хүгжэмэй талаар энэ дуунай дээдэ тээ хэн юу зохёогооб? Хэлыт. Ямар гүнзэгы удхатай үгэнүүд гээшэб, зүрхэ шэмшэрүүлмэ, сэдьхэл доһолгомо хүгжэм гээшэб…
Буряад арадай, буряад хэлэнэй, буряад дуунай байһан сагта буряад арадай гайхамшаг хүбүүдэй нэгэн Даши Дамбаевай алдар нэрэ хэтын хэтэдэ, үеын үедэ мартагдахагүй, мүнхэ дурасхаал болон зула шэнги бадаржа байха!
