ХОРИИН АРБАН НЭГЭН ЭСЭГЫН УРААНУУД БА ТУГУУДАЙ ҮНГЭ
Эртэ урда сагта монгол угсаатан, тэрэ тоодо буряад-монголшуудай отог бүхэн өөһэд өөһэдын ураатай байһан юм. Хүбшэ тайгадаа ан гүрөөһэ олзоборилхоо Зэгэтэ абада(дословно переводится “Охота на росомаху”) гарахадаа, ямар отогойхид хаана агнажа ябаһаниие мэдэгдэдэг ураануудаа хашхаралдадаг, өөр өөрын тусхайта агнаха газартай, бэе бэеынгээ газарта ородоггүй, һаалта хэхэгүйе оролдодог, гуримаа шангаар сахидаг байгаа. Дайн байлдаанай үедэ, шанга тулалдаанай болоходо, бэрхэтэй сагта бэе бэеэ дуудан, туһалалсахые уряалдаг тиимэ дуудалгын нюуса үгэнүүдэй нэрэ отогойнгоо ураа хашхаралдажа, бэе бэеэ зоригжуулдаг байһан юм.
Саһан шуурган соо баһа бэе бэеэ урамдажа (трубили) дуудалсадаг байһан. Мүнөө бөөгэй дурдалганууд (шаманские призывания) соо “хандагай мэргэн ураатай хуасай”, “шоно мэргэн ураатай бодонгууд” гэхэ мэтэ үгүүлэлнүүд дуулдадаг юм. Анханда ураануудай үгэнүүд шүлэглэмэл байжашье болоо, мүнөө мартагдашоо гээшэ ааб даа.
Ородуудай “Ура!” гэжэ хашхаралдадагые “урагшаа” гэжэ үгэһөө гараһан гэлсэдэг, минии һанахада “ураа”, “хурай” гэһэн үгэһөө гараһан бэшэ аа гү гэжэ һанагдадаг.
“Ураа” ородоор хэлэхэдэ “тотем” гэжэ үгэтэй адли удхатай гэжэ һанамаар байна.
Галзууд обогтоной ураа – дааган, тугынь – улаан шара.
Хуасай – хандагай , тугынь – хуа.
Хүбдүүд – бүргэд, тугынь – хүхэ.
Худай – шэлүүһэн, тугай үнгэ – хүрин.
Шарайд – буга ураатай, шара тугтай.
Харгана – бүрхэй шубуун ураатай, хара тугтай.
Гушад – хура шубаан, боро тугтай.
Бодонгууд – шоно, хара хүхэ тугтай.
Сагаангууд – буура , тугынь – сагаан.
Хальбан – араата, сагаан боро тугтай.
Батанай – шандаган ураатай, тугайнь үнгэ хүхэ боро.
