Арюун һүлдэтэ “Алтаргана” наадаяа угтуулан…

Намжилма Бальжинимаева
Многократный победитель конкурсов веб-проектов в поддержку и развитие бурятского языка, сохранение традиций и культуры бурят-монгол.

Ара газарта ургаһан
Аса бүхэтэй алтаргана,
Альган дээрээ тэнжээһэн
Аба эжы хоёрнай.
Энэ дуунай аянгын зэдэлхэдэнь, зүрхэмни шэмшэрээд, уярһандаа нюдөөрни нулимса гүйшэдэг. Аба эжы хоёроймни шарай нюдэндэмни үзэгдэхэл гээд, аргалай унайгаар анхилһан алтан тонто Ушарбай нютагни һанаанда эжэлүүдгүй ороодхидог. Боро шэрхи, бүхэ үндэһэтэй энэ ургамалай нэрээр буряад арадай Уласхоорондын “Алтаргана” наадан нэрлэгдэһэн гэжэ мэдэнэбди. Арадай дуун соо аглаг һайхан таламнай, үндэр уула хабсагаймнай, түмэн жэлэй түүхэ толи соо мэтэ харагдана бшуу. Түүхын хуудаһануудые ираад үзэжэ, ойр зуура бодолгото болое.
1956 ондо Агын тойрогой Могойтын районой уран һайханай бүлгэмүүдэй заншалта мүрысөөндэ минии аба Нанзадай Бальжинима хүтэлбэрилэгшэтэй Ушарбай нютагаархин хабаадажа, түрүү һууриэзэлээ бэлэй. Хари хэды үдэр урда тээнь, бэлэдхэлэй түлэг дундаа байтарынь,”Алтаргана” гэжэ дууе бү дуулагты, ондоо
дуугаар һэлгэгты гэжэ дурадхал юм гү, али захиралта гү абтаад, гол дуушан ондоо дуу дуулаха баатай болоо һэн. Аянганшье гоё, үгэнүүдыньшье гоё энэ дууе юундэ хорибо гээшэб гэжэ гайхаһанаа мартагшагүйб. Абамни намда һүүлдэ ойлгуулаа һэн:”Алтаргана”, “Занданхан бүреэтэй ташуур” г.м. дуунууд эрхэтэнэй дайнай үедэ Хитад, Монгол гүрэн зөөжэ ошоһон ангиин дайсадай дуулаад ошоһон дуун гээд засаг түрын талаһаа хорюултай байһан”. Хитадта, Монголдо түрэлтэйбди гэжэ хэлэхэньшье аймшагтай саг байгаа юм. Минии нагаса аба Балданай Цыдендоржо ангиин дайсан гэжэ гэмнүүлэгдээд 1938 ондо Шэтэдэ буудуулһан. Шуһата зэбүүн сагай шэрүүн һалхин буряад айл бүхэниие дайраһан гээшэ ха юм.
2008 ондо арадай дуунуудые дабтагдашагүй гоёор дууладаг Будаханда Дашиева тухай зураглала бэшэхэдээ, нэгэ иимэ асуудал минии һонирхол татаа һэн.
Ардаг хэр моримни
Арынгаа дабаанда шэшэрбэ аа гү?
Айдар ганса нүхэрни
Арынгаа манан соо төөрибэ аа гү?
Шэбшэгэр хээр моримни
Шэлынгээ дабаанда шэшэрбэ аа гү?
Сэдьхэлтэй гансахан амарагни
Шэлынгээ манан соо төөрибэ аа гү?
Будаханда Дашиевагай энэ дуу дуулахыень нэгэл дахин шагнаа һэм. Эрэ нүхэртөө һанаагаа зобоһон эхэнэр хүнэй хүлеэлгэ, гуниг, хайра сэдьхэл бултыень гурбан бадаг соо багтааһан энэ дуун эрхэтэнэй (граждан) дайнай үедэ зохёогдоһон, тэрэ үеын байдал харуулһан гэжэ һанамаар гээд Будаханда Тарбаевнада хандаа бэлэйб. “Тиимэшүүл аа гү, энэ дуун ехэ дуулагдадагүй, бү дуула гээд хоридог һэн” гэжэ тэрэ хэлээ һэн. Дууншье һаа хоригдодог ямар хатуу шэрүүн саг байгаа гээшэб!
1981 ондо Нармай һайхан Монгол ороноор айшалхадаа, олон зоноор уулзаха, танилсаха золтой байгаа бэлэйб. Ага Хёлгоһоо, Хори Яруунаһаа, Зэдэ Сэлэнгэһээ зөөжэ ошоһон буряадуудаар уулзаа һэм. Шандалиһаа зөөжэ ошоһон ная гаратай хоёр хүгшэдтэй хонон үнжэн хөөрэлдөө һэм. Хүн дуулана аа гү гэжэ айжа, шэбэнэжэ хөөрэлдөө бэлэйбди. “Лама буряад хоёрто һомо бү гамнагты!” гэжэ зарлиг
гараад, 15 наһанһаа дээшэ наһатай эрэшүүлые бултыень абаашаад буудадаг байгаа.Хада уулын үбэр тала нэбшэгэрээрээ алуулһан хүнүүдээр хүрин болошоһон байха, юундэ хүрин байгааб гэхэдэ, буряад эрэшүүл хүрин тансаранаар хушаатай дэгэл үмдэдэг байгаа юм. Шандалиин тэрэ хоёр хүгшэд үүр сай1хын урдахана, харуулшадай нойртоо диилдээд байхада, алуулһан ахайгаа ёһо соонь хүдөөлүүлхэ гэжэ бэдэрээ һэмди, харуулшан һэрюун байгаа һаа буудадаг һэн, нэгэ нэгээр үхэһэн хүнүүдые эрьелдүүлжэ ахайгаа бэдэржэ ябахадаа, ехээр айгаа һэмди гэжэ хөөрөө бэлэй.
Эрэшүүлэй буудуулаад байхада, найматайхан хүбүүн амиды үлэнхэй, айлнууд хони гаргаха болоходоо, тэрэ жаахан хүбүүгээ урижа хониёо гаргуулдаг байгаа. Хони гаргаха бүдүүн эрэ хүн үгы байгаа болоно бшуу даа. Тиимэ аймшагтай саг байгаа. Түүхын энэ хуудаһые алгадаад яашье һэхэхын аргагүй.
Хитадай Арадай Республикын арадай дуушан, профессор Анандын Айлтагүйн Нумаа абгай Үбэр Монголой хүгжэмтэ ансамбльда гол дуушанаар абтаад, зүүн зүгтэхи Номгон далайһаа наашаа Гобиин элһэн губи туласа, Агууехэ Сагаан хэрэмэй дайдаар гастрольдо ябажа, дуугаа дуулажа, Хитад гүрэн соо суутай дуушан гэжэ алдаршаһан юм.Үнгэтэ юртэмсэ элдэбээр эрьелдэхэ, Хитад гүрэндэ соёлой хубисхалай болоходо, ямаршье гэм зэмэгүй Нумаае түрмэдэ жэл шахуу хаагаа һэн, һүүлдэнь үшөө нэгэ жэл таряашадай коммунада тэрэ ажал хээ һэн. Сагай һайжархада дахяад дуугаа дуулаад ябаа, эхэнэрнүүдэй ниигэмэй, Хитад уласай уран бүтээлшэдэй холбооной гэшүүнээр, арадай депутадаар һунгагдаһан юм. 1987 ондо Хитад уласай габьяата, 1993 ондо Хитадай Арадай Республикын “Арадай зүжэгшэн” гэһэн нэрэ зэргэдэ хүртөө бэлэй. Энэмнай түүхын үшөө нэгэ хуудаһан ирагдаба.
2002 ондо Агын тойрогто «Алтаргана” наадан боложо, уласхоорондын удха шанартай болоо һэн. МНР-эй арадай артист Д.Жаргалсайхан, СССР-эй арадай артистнууд
Ким Базарсадаев, Иосиф Кобзон гурбан буряад дэгэл үмдэнхэй, буряад дуугаа дуулажа байхадань, сэдьхэл соогоо омогорхол, уярал, баяр багтаажа ядажа, альгаа ташажа бахархан байһамнай түүхын баһа нэгэ хуудаһан мүн.
2004 ондо Чойбалсан хотодо “Алтарганын” болоходо би ошожо шадаагүйб, тиигэбэшье хараһан үзэһэн хүнүүдэй хөөрэһэн нэгэ хэды һонин баримтануудые дурдахам. Эрын гурбан нааданда Монголой Республикын һуршад, барилдаашад, мори урилдаашад хэнииешье урдаа табяагүй, дуушадай дунда гайтай шанга мүрысөөн боложо, арадай дуу дуулажа Шэнэхээнэй Согтын Должин эрхимлээ, Буряадай Республикада удаадахи “Алтарганые” үнгэргэхэ тухай шиидхэгдэхэдэнь, Буряадай Республикын Арадай Хуралай Түрүүлэгшэ Александр Лубсанов “Алтарганын” туг тодожо абахадаа, ородоор хэлэһэн үгыень оршуулжа байхадань ехэ эшхэбтэр байгаа,харин Баир Баяртуев хажууһаань хасардажа, эльгэ зүрхэнэй доһолтор, гүнзэгы удхатайгаар, “манай Буряадта ерээрэйгты, бидэ хүндэтэйгөөр угтажа абахабди” гэжэ гоёор буряадаар үгэ хэлэхэдэнь баярлаа һэмди.
2008 ондо Эрхүүдэ “Алтарганын” болоходо, арадай дуушадай мүрысөө шагнаа һэм. Монголһоо ерэһэн дуушад илгарма гоё зүүдхэлтэй, хубсаһатайнууд байгаа. Шэнэхээнэй Ешигабаа Намуухан хоёр гоёор дуулаа һэн. Усть-Ордагай дуушад элдэб наһанай аяар 22 хүн һайн бэлэдхэлтэй байгаа бэлэй. Наяад наһатай Анатолий Трофимович Алексеев архиин дуу дуулажа, халуун альга ташалганда хүртөө һэн. Жэл ерэхэ бүри дуу хүгжэм, изагуур урлаг, уран шүлэг, спорт, бүхыдөө дэбжэжэ байна, хэдэн жэлдэ хэжэ байһан ажал хэрэг үрэ дүн асарна гээд Оросой буряадууд, Монголһоо, Хитадһаа ерэһэн айлшад тэмдэглээ һэн. Бурханай хайраар саг һайн тээшээ хубилжа, сагай эрхээр гурбан тээшээ таһарһан буряад-монголшууд эрхэ сүлөөтэй, амгалан тайбан, хэнһээшье далтирхагүй тэнигэр ажаһуужа байнабди.
Бүхы дэлхэйн монгол туургатанай нангин газар Чингис Эзэн Хаанай тоонто нютаг Дадал сомондо ерэхэ зун Буряад түмэнэй уласхоорондын “Алтаргана” нааданда бидэ сугларжа, буряад дуугаа дуулажа уяржа, ёохороо хатаржа хүхилдэжэ, эрын гурбан нааданда баатарнуудтаа, мэргэшүүлдээ соло дуудажа, Алан гуа эжынгээ захиһан захяа үгыень һанажа, эбтэй эетэй найрлаха, наадахамнай болтогой!