Уг гарбалаа, удам түрэлөө бэдэрдэг, һурагшалдаг, һонирходог хүнүүд олошоржо байна гэжэ адагланаб. Хаанаһаа гарбалтай гээшэбиб, хэн болонобиб, ямар угай гээшэбиб гэһэн асуудал хэзээ нэгэтэ хэнэйшье урда табигдадаг. Мүнөө сагта бөө, удаганар “аба эжынгээ тоонтодо үргэл хэгты, угаа хүндэлэгты” гэхэ мэтээр хэлэдэг болонхой. Иимэ асуудалай гарахада, үеһөө үедэ дамжуулагдажа байдаг угай бэшэгүүд лэ тодо харюу үгэжэ шадаха байна. Буряад- монголшууд угайнгаа үеые долоодохи үе болотор үхибүүдтээ заал һаа сээжэлдүүлдэг байгаа юм. Долоон үе соо түрэл гээшэбди гэдэг, долоон үеын досоо тээ басагаяа хадамда үгэхэ гү, али хүбүүгээ гэрлүүлхые сээрлэдэг, шуһан холисолдохо гээд энэ гуримые жэншэдгүй сахидаг байгаа юм. Манай аба бэедээ харуулжа байжа, долоон үе харуулдаг, үе мүсөөр тооложо заадаг һэн. Гарай хурганай нэгэдэхи үе болбол түрэһэн аха дүүнэр, хоёрдохи үе – эсэгэ талаар үеэлэнэр, эхэ талаар бүлэнэр. Гурбадахи үе эсэгэ талаар үеэлын хүбүүд – хаяаланар, эхэ талаар бүлэнэрэй хүбүүд – бүлэнсэрнүүд болоно. Энэ гурбан үе ехэ дүтэ түрэлнүүд гээшэ. Саашань: сарбуугаар – 4-хи, тохоногоор – 5-хи, мүрөөр - 6-хи, шэлэ хүзүүгээр –7-хи үе гэдэг. Абын талын түрэлнүүд яһан, эжын талынхид шуһан түрэлнүүд гээд хубаардаг юм. Урда сагта хүбүүтэй болоһон хүн угай бэшэг баридаг хүндэ хадагтай, бэлэгтэй ерэжэ, угаа залгуулха хүбүүтэй болооб гэжэ нэрыень угай бэшэг соо оруулдаг байһан юм. Буряад арадай түрэл гарал тухай зүйр сэсэн үгэнүүдые нэгэ хэдые дурдаһуу:”Модоной үндэһэн газар доогуур, хүнэй үндэһэн газар дээгүүр”,“Түрэл хүнүүд түһөө нэгэтэй”,“Нагасын тэнгэри ехэ даа”, “Нагасаһаа нара ногоо татаха”г.м. Нагаса хүниие түрэ найрта эгээн дээгүүр һуулгаха ёһо гурим байха.
Агууехэ Чингис хаан дэлхэй дүүрэн дай хэбэшье, олон арадуудые эзэлбэшье, Алан-гуа эжын үри һадаһадые-хори буряадуудай ойронь хүрөөгүй, нагасанартаа дайгаар ороогүй юм, дайн дажараар дайлаагүй юм гэжэ баһа хөөрэлдэдэг гээшэ. Агууехэ Чингис хаан хүлэг моринойнгоо туруугаар “монгол” гэһэн омог нэрэеэ бүмбэрсэг дэлхэйн зулай дэрэ һиилэһэншье һаа, хори буряадуудые нагасанар гэжэ дүтөөр һанадаг байһан, мүнөөшье бөөнэрэй дуудахада онгониинь буухадаа, Чингис Хаан гэхэдэ дурагүйшэг байдаг, Эзэн Хаан (император) гээд хандахада дуратай байдаг юм гэжэ дуулаа һэмби. Хүхэ мүнхэ тэнгэриһээ монгол туургатанаа хаража, харгалзалжа, хайрлажа, хамгаалжа, заабарилжа, заршамлажа, хэһээжэ, һургажа, туһалха сагтань туһалжа байдаг гэжэ би этигэнэб. Хүхэ Мүнхэ тэнгэри доро, Эзэн Хаанай эбигээл доро бүхы дэлхэйн монголшууд мандатугай!!! Агын тойрогто болоһон Олон улсын “Алтаргана-2012” нааданай эхинэй жагсаалда, Хориин 11 эсэгэнэрэй тугуудаа намилзуулан гарахадань , гоёшье гээшэнь аргагүй, омогорхол дүүрэн, зүрхөө хөөрэн зогсоо бэлэйб. Удаадахи “Алтаргана” 2014 ондо июлиин хори гаранаар Монгол ороной Дадал һомондо болохо гэжэ мэдэнэбди. Энэ нааданай жагсаалда Буряад Республикаяа түлөөлһэн хүбүүд басагаднай буряад һайхан хубсаһаяа үмдэһэн, уг гарбалайнгаа тугуудые намилзуулһаар, омог дорюун алхадалтай ябахадань, ямар гоёор, нюдэндэ уринаар харагдаха, арад түмэндээ урма зориг асарха гээшэб! Гал гуламтаяа дэгжээжэ, тэнгэри бурхадтаа мүргэжэ, хүбүүд басагадаа уг гарбалаа мэдэдэгээр хүмүүжүүлжэ, буряад-монголшууд гээшэбди гэһэн сэдьхэлтэйгээр, Агууехэ Эзэн Хаанай үри һадаһад гээшэбди гэһэн зоригжолтойгоор үндылгэебди гэжэ уряалнаб!
Ta sain baina daa Uxihubuudte hurgaaltai hain medeesel beshenet