2016 оной декабриин 28-да аха дүү хальмаг араднай гашуудалта үдэрые дурсан санажа байна. 73 жэлэй саада тээ 1943 оной декабриин 28 һүни, амгалан нойрсожо байһан бүлэнүүдтэ Бериягай ударидадаг НКДВ-гэй сэрэгшэд үүдээрнь сүмэржэ ороод, Хальмагай АССР-ые усадхаха тухай СССР-эй Верховно Соведэй Президиумэй Зарлиг уншаһан юм. Хальмаг арад зон 1943 онһоо 1957 он болотор Сибирь руу сүлэгдэжэ, юу үзөөгүйб даа, хэлэхэньшье бэрхэ.
Хальмаг арадай хуули бусаар нютагһаа намнуулагдаһанһаа хойшо 70 жэл үнгэрхэнь.. Гэбэшье хальмаг арадай уйдхар гашуудалынь буураадүй, үсэгэлдэр болоһон юумэдэл, яншаһан зандаа. Иимэ зоболон аха дүү арадтаймнай, ямаршье арадтай хэзээдэшье бү тудаг гэжэ юрөөе!
ХЭРЭЭДЭЙ ЗЭЭ БАСАГАНАЙ ХУБИ ЗАЯАН
Хүйтэн, хүйтэн Сибириин һалхинда
хүлдэжэ хүхэрһэн хөөрхы хальмагууд,
Зоболон үзэхэ маниие, мание
Заяаша юундэ заяагаа бэлэй...
(Хальмаг арадай дуунһаа)
Агын тойрогой Могойто тосхондо ажаһуудаг байһан Антудинова Анна Санжиевнатай мэндэ байхадань уулзадаг, хөөрэлдэдэг байгааб. Танай анхаралда минии бэшэжэ абаһан тэрэнэй хөөрөөн:
-Үбгэ эсэгэмни – Манжиин Бадмын Коку, абамни хүгдүүд омогой Кокын Санжи гэжэ нэрэтэй байгаа. Эжымни – Джижикова Мацаг Састыковна – хэрээдэй басаган. Хальмагууд 13 отог боложо хубаардаг, нэрлэбэл,хэрээд, мэркээд, хүгдүүд, баргас, хальбин, бичкэнэй,сагаанууд, шарайд, ехэ дербет, бага дербет, торгууд, харгадууд, галзууд гээд юм. Краснодар хотын хажууда чечен яһатанай ажаһуудаг Ченжи гэжэ һууринда би түрэһэн хүмби. Үндэр наһатай чечен үбгэжөөл минии хүйһыемни хүндэжэ, Ченжи гэжэ нэрэ намда үгэһэн юм. Ехэл томо нэрэ үгэһэн байгаа даа. Чечен арад ехэ үнэн сэхэ зон, наһатайшуулаа хүндэлдэг, эхэ орондоо дуратай, эрэлхэг зоригтой зон юм. Гурбатайхан байхадамни, абамни наһа бараа һэн.
Эжымни элдэб ажал хээ даа: хүнүүдтэ хубсаһа угааха, айлай газаа, гэртэхиие сэбэрлэхэ гэхэ мэтэ. Түрэл гаралдаа дүтэ ажаһууха һанаатай Элистэ зөөжэ ерээд байтарнай, дайн эхилшоо һэн. Фашистнуудай Элистые боомбодожо эхилхэдэнь, Астрахань руу тэрьедээн болоо. Олон зон соо би эжыһээн төөришөөб. Самолёт боомбодожо, ехэл һүрөөтэй байгаа һэн даа. Эжыһээн төөрихэдөө, һөөргөө Элистэеэ бусаха баатай болоо һэмби. Фашистнууд Элистэ эзэлээд, удангүй һүни үүдыемнай шангаар наяргажа тоншоод, хоёр томо немецүүд гэртэмнай ороод, байһан бүхы хогшол барааемнай онгиргожо, Пушкинай портрет абаад, поол дээрэ дэбһэжэ байжа аашалаа һэн. Тиихэ үедэ нагасамни фонтдо ахалагша лейтенантаар дайлалдажа ябаа. Энээн тухай немецүүдэй комендатурада дуулдаһан байгаа. Хүршэнэрнай үхибүүн ха юм, ямар зэмэ энээндэ байха юм бэ гэхэдэнь, немецүүд гаража ошоо һэн.
Эжымни бидэнээ бэдэржэ эсэшэнхэй ерээ һэн. Хэды хоноһон хойно наһажаал хальмаг хүн ерээд, комендатурада буудажа алуулха гэһэн хүнүүдэй списог соо таанадай нэрэ обог байна, энэ һүниндөө тэрьелжэ гарагты, мори тэргэтэй хүн хүлеэжэ байна гэбэ. Ямар һайн хүн байгааб даа. Тиигэжэ фашистнуудай һабарһаа эжытэеэ мултаржа гараа һэмди.
1943 оной декабриин 28-най үдэр Хальмагай АССР-ые усадхаха гэһэн зарлиг гаража, НКДВ-эйн буутай сэрэгшэд үүдыемнай сэлижэ зогсоод байхадань, хоёр часай хугасаа соо тон хэрэгтэй юумэеэ гартаа абаад гараха баатай болообди.
Сальск гэжэ түмэр замай станци дээрэ эшелондо һууха үедөө баһал эжыгээ төөрижэрхёоб даа. Эшелоной тогтохо бүри эжыгээл бэдэрхэб, һурагшалхаб даа. Омско областиин Кормилевска районой түб һууринда бидэниие сүлэжэ асараа һэн. Сибирягууд хубсаһа хунар, сабхи, валенка үгөө һэн. Үлдэжэ, дааража, зобожо, тулижа ябахада, хилээмэеэ хубаалдаха, сэдьхэлэй һайн үгэнүүдые хэлэхэ хүнүүд олдоод лэ байдаг һэн.
Ород зон гээшэ һайн зантай, сагаан сэдьхэлтэй, өөһэд соогоо ондоо яһатаниие багтаажа, абажа ябадаг арад юм. Нэгэ ород һайн айлайхи намайе ехэ хайрлаха, эдеэлүүлхэ, үргэжэ абаха һанаатай байгаа. Дайлалдажа ябаһан нагасамни фонтһоо бэшэг бэшэхэдээ, эжымни ажаһуужа байһан нютагай адрес эльгээгээ һэн. Эжыгээ оложо ошоходомни, баһашье хатуу хүн һэн даа, нэгэшье нёлбоһо унагаагүй һэн, би шамайе үхэшоо гэжэ һанаалби гээ һэн.
Омскдо медучилищидэ үдэшэндөө һуража, эрхим гэһэн диплом абаа һэнби. Хаана хүдэлхэбши гэжэ һурахадань, Агын округ ошохоб гээд байгааб. Тэндэ буддын шажантай буряадууд ажаһуудаг гэжэ мэдэхэ байгааб. Тиигээд лэ эжытэеэ Ага-Ханги зөөжэ ерээ һэмди. Эндэ хоёр һара болоод, буряадаар ойлгодог, хөөрэлдэжэ шададаг болоо һэмби. Нэгэтэ Хилгэндын аршаанай тэндэ машинаар ябажа байтараа, харан гэһээмни, танил гэгшэ хаданууд, хүндынүүд урдамни байгаа. Өөрөөшье гайхабаб, суг ябаһан жолоошон баһал гайхаба.Омскдо байхадамни эдэ хаданууд, гүбээнүүд зүүдэндэмни үзэгдэдэг һэн гэнэб. Урда түрэлдөө энэ нютагта түрэһэн байжал болоо хаб, тиигээд лэ иишээ жүдхэһэн байгааб гээд һанаа бэлэйб.
Ага-Хангилда нютагжааб, хүн зонооршье танил тала болооб. Хальмагаа хэды дахин ошоо һэмби, теэд сэдьхэлни иишээ тэгүүлээд, тэндэ байжа шадаагүй һэнби,-гээд хөөрөө һэн.
Хүби заяанай дошхон долгиндо шэдэлүүлэн, энээхэн наһан соогоо нилээн юумэ үзэһэн Анна Санжиевна урма зоригоо мүхөөгүй, сэбэр һайхан сэдьхэлээ алдаагүй, маани мэгзэмээ уншажа, һайхан үреэлээ хэлэжэ, хүбүүндэ үргүүлжэ байгша һэн даа. Мүнөө алтан дэлхэйһээ халижа ошонхой юм ааб даа
