УГ ГАРБАЛНАЙ ХААНАҺААБ…

Угай бэшэг харахада, угаа һонин байдаг. Ургажа байһан модон шэнги ганса үндэһэнһөө һалбаран гараад, хэдэн олон аса һалаа боложо, олон тээшээ сасарна.

Уг удамаа, түрэл түхэмөө һуралсаха, асуулсаха заншал буряад арадта үни холын сагһаа байгаа юм.Буряад нютаг бүхэндэ урданһаа хойшо угай бэшэг бэшэгдэжэ, хнадагалагдадаг байһан гээшэ.
Энэмнай манай түүхэ намтарай үнэн үндэһэн, нангин хэрэг гээшэ. Алидбта, алид бэлэйт,ямар угайбши, эсэгэшни хэн бэ, нагасашни хэн бэ гэхэ мэтээр асуулсаха заншалай удха ехэл гүнзэгы. Шуһаяа холисолдуулхагүй гэһэн сэсэн мэргэн заншал байгаа ха юм. Бидэнэй баганууд байхада манай аба Нанзадай Бальжинима долоон үе сээжэлдүүлдэг һэн. Сагаангууд омог тухай домог хөөрэдэг байгаа.

Хүбүүн үри өөрын, үхин үри хүнэй, хүбүүн үри эсэгын гуламта бадарааха, уг залгамжалуулха, хүбүүнэй хүбүүн – аша. Ашын хүбүүн – гуша, гушын хүбүүн – дүшэ гэдэг юм.
Мүнөө сагта Барга Баатар хүрэтэр угаа мэдэхэ хүн хомор байдаг.

Барга Баатар Олюудай, Буряад, Хоридой гэжэ нэрэтэй гурбан хүбүүдтэй байгаа.
Хоридойн Баргажан-гуа хатан ори ганса Алан-гуа үхиниие түрэһэн, Алан-гуа Добо Мэргэндэ хадамда гараһан. Добо Мэргэн агууехэ Чингис хаанай элинсэг байһан гэжэ мэдэнэбди. Тиимэ тула Хоридой Мэргэнэй үри һадаһад Чингис хаанай нагасанар болоно.

Хоридойн хоёрдохи Шаралдай хатан 5 хүбүүдые түрэһэн: Галзууд, Хуасай, Хүбдүүд, Гушад, Шарайд .

Галзуудай хүбүүдүүд:Доргошо,Сарбад, Жэнхэн, Дагаанхан, Хабагай, Эршим, Онход, Дэлдэгэр, Хатайл, Нохой ураг, Чино, Ользон.

Хуасайн хүбүүдүүд: Баршуудха, Бэгтэр, Боохой, Онгор, Тогтор, Сагаан малгай, Баабагар, Харилхан, Табахал.

Хүбдүүдэй хүбүүдүүд: Улаалзай, Сагаалзай, Түмэршэн, Лэглүүд, Борюухай, Нохой ураг, Байтай.
Гушадай хүбүүд: Мэргэн Шара, Бүхэ Хара.

Шарайдай хүбүүдүүд: Худанса, Ахайд, Долоод, Тоботой, Дэлдэй, Хагшууд, Сунид.
Бага Нагадай хатан Харгана, Худай, Бодонгууд, Хальбан, Сагаан, Батанай хүбүүдэй эжы гээшэ.
Харганын хүбүүдүүд: Моотогон. Хүхэнэд, Хоран, Онхад, Тангад, Абхан, Баряахай, Баатаржаан, Хоодой.

Худайн хүбүүдүүд: Хүүдэй, Хара Төөлэй, Хонтон, Бысыхэй, Залгюур, Зэмхэй, Михан, Алагүй.
Бодонгууд Оргодой, Будаан нэрэтэй хоёр хүбүүтэй байһан.
Хальбанай хүбүүд: Гутаар, Хуригай, Мэнгэй, Жирохон.

Сагаан: Түньхин,Улинхай,Үбгэй, Хушууша, Бүтэй, Шоно гээд хүбүүдтэй.
Батанайн хүбүүд: Догшид, Заямха, Шалдан, Бухай, Хэдэгэнэ, Малаан гээд нэрэтэй.

Хориин 11 эсэгын обогтон Зэгэтэ абада ябахадаа, бэе бэедээ мэдээ үгэлсэдэг өөр өөрын ураатай байгаа. Аба хайдагаа хэжэ ябахадаа урамдахадань ямар обогойхид хаана агнажа ябанаб гэжэ мэдэлсэдэг, өөр өөрын тусхайта агнаха газартай, бэе бэеынгээ газарта ородоггүй, гуримтай, журамтай, тэрэнээ алдадаггүй байһан байна. Обог бүхэн өөр өөрын тугтай байгаа юм.УРААНУУД БА ТУГУУДАЙ ҮНГЭ ТУХАЙ

Галзууд обогтоной ураа – дааган, тугынь – улаан шара.
Хуасай – хандагай , тугынь – хуа.
Хүбдүүд – бүргэд, тугынь – хүхэ.
Худай – шэлүүһэн, тугай үнгэ – хүрин.
Шарайд – буга ураатай, шара тугтай.
Харгана – бүрхэй шубуун ураатай, хара тугтай.
Гушад – хура шубуун, боро тугтай.
Бодонгууд – шоно, хара хүхэ тугтай.
Сагаангууд – буура , тугынь – сагаан.
Хальбан – араата, сагаан боро тугтай.
Батанай – шандаган ураатай, тугайнь үнгэ хүхэ боро.

Аба хайдагайнгаа һүүлээр эмхитэйгээр сугларжа, мэргэн харбаһан ангуушадаа магтажа, ехэ найр наада дэлгэдэг байһан. Найр наадан дээрээ обог бүхэн тухай зохёоһон үгүүлэл хэлэжэ, хүхилдэдэг байһан юм гэхэ.ГАЛЗУУД
Дээгүүр hанаатай,
Дэлбүүд зантай,
Дуугай байдаггүй,
Дэржэгэнүүр үгэтэй,
Дэндүү түргэдүү,
Дээрэ зүрхэтэй,
Дааган ураатай
Гал улаан тугтай
Галзууд.
ХУАСАЙ
Амба сарай мяханда
Уланхаржа үлэнхэржэ хурисаагүй,
Арза хорзо архида
Обтожо шунажа байгаагүй,
Хандагай мэргэн ураатай
Хуа тугтай
Хуасай.
ХҮБДҮҮД
Хүхюун дорюун зантай,
Хүнгэн шэнгэн ябадалтай,
Хүхигэр олон айлтай,
Хүхын үндэгэ эдиhэн,
Хара бүргэд ураатай
Хүхэ тугтай
Хүбдүүд.
ШАРАЙД
Бүжэн туулайн
Бөөрэ олодог,
Бүржэ шонын
Үрсэ отолдог
Хандагай мэргэн ураатай
Шара тугтай
Шарайд.

САГААНГУУД
Сарай мяханда садаагүй,
Саазын архида hогтоогүй,
Нюдэн бүрүүлтөөгүй,
Шэхэн дүлиирөөгүй,
Шэгээ алдаагүй
Зүгөө төөреэгүй,
Буура мэргэн ураатай,
Сагаан тугтай
Сагаангууд

ХАЛЬБАН
Хара тогоондо хабатай,
Харбаха номодо хабагүй,
Дэльбэн тогоондо дүйтэй,
Дэли номондо дүрэгүй
Шоо мэргэн ураатай
Халюун тугтай
Хальбан.

БОДОНГУУД
Бодын мяханда бүхүүржэ үзөөгүй,
Боошхын архида бүхөөржэ үзөөгүй,
Ула мүрөө харуулаагүй,
Аяг зангаа танюулаагүй,
Ухаан балартаагүй,
Шоно мэргэн ураатай,
Боро тугтай бодонгууд.

Хоридой Мэргэн эсэгэтэй,
Хун шубуун гарбалтай,
Хуһан модон сэргэтэй
Хори буряадууд тухай
мүнөөдэр хөөрэлдэбэбди

.