Эрэлхэг зоригтой Дун Бау


Многократный победитель конкурсов веб-проектов в поддержку и развитие бурятского языка, сохранение традиций и культуры бурят-монгол.

DSCF9990Январиин янгинама нэгэ хүйтэн үдэр түбэй базаарай баруун тээ оршодог “Папа Карло” гэжэ магазин оробоб. Уран гартанай, уран оёдолшодой, гартаа дүйтэй сабхишадай хэрэглэдэг хоморой хэрэгсэлнүүдые эндэ худалдадаг юм. Энэ магазиниие эрхилдэг Рэгжидма Эрдэм-Биликовна Ширабонтой танилсажа хөөрэлдэхэдөө, “би дагуур яһатанби” гэһэн үгэнүүдһээнь һабагша татажа, һонин хөөрэлдөөн үүдхэгдэбэ. Тэрэнэй аба Эрдэм-Бэлиг Сандиев, бодото нэрэнь Дун Бау, дагуур үндэстэн, Забайкалиин хизаарай Агын тойрогой түб Агинское тосхоной хажууда оршодог
Амидхаашада үнгэрэгшэ зуунай 1942 онһоо эхилээд ажаһуудаг,“Сельхозтехника” нэгэдэлэй дарга Л.Зубовые шэрэдэг жолоошоноор ажалладаг байһан. “Хаанаһаашье манай нютаг ерэһэн монгол юм ааб даа” гэжэ хүршэнэрынь гайхалсаха. Ородоор, буряадаар дуугархадаа акценттэй хэлэхэдэнь, Рэгжидма басаган хэр жаа бишыхан байһаншье һаа, абамни хүнһөөл һаа ондоохон хүн даа гэжэ ойлгодог һэн. Эрдэм-Бэлиг нютаг соогоо хүршэ хүбөө һууһан хүн зондоо ехэ хүндэтэй хүн байгаа, наһа барахадань, “энэ Эрдэм-Бэлигнай худагаа сэбэрлэдэг, үбэлдөө булагаа ажалладаг хүн байгаал” гээд үгылжэ шаналан хөөрэлдэдэг байһан. Хүнүүдтэ хайрлаха сэдьхэлээр хандадаг, дасанда ерээд мүргөөд, гэртээ бусахадаа оройтоһон, ябагадаһан үбгэд хүгшэдые машинаараа хүргэдэг һэн. Тэрэ хүнүүдтэ туһалхал гэжэ ябадаг, дэлгэр уужам сэдьхэлтэй хүн байһан гээд мүнөө нютагаархиниинь дурсан һанадаг юм. Урда гэрэй Янжима басагые “хубсаһатаяа ерэһэн үримни” гэжэ хэлэдэг, түрэһэн үхибүүдһээ үлүү гэхээр эрхэлүүлжэ үндылгэһэн юм. Долгор Дагбаевна нүхэрынь үлдэхэ даарахые, үншэрхые үзэһэн, даруу номгон, урин налгай абари зантай, ёһотой буряад ёһо заншалтай эхэнэр байһан юм. Эрдэм-Бэлиг Сандиевые СССР гүрэнэй, МНР-эй амгалан байдалые хамгаалха хэрэгтэ габьяатай байһанайнь түлөө Монголой Арадай Республикын “Улаан Туг” орденоор, “СССР-эй Зэбсэгтэ Хүсэнүүдэй 50 жэл” гэһэн юбилейнэ медаляаар шагнагдаһан, түрэл дагуур хэлэнһээ гадуур ород, хитад, монгол, япон, уйгур, буряад хэлэнүүдые һайн мэдэхэ байһан гэжэ улад зон тухайлдаггүй байгаа. Хэһэн хэрэгынь, ябаһан ябадалынь үшөө олон жэлдэ “нюуса” гэһэн тамга доро хадагалаатай байха.Тиигэбэшье, Бээжэн хотодо монгол хэлэн дээрэ хэблэгдэдэг “Үндэстэнэй зурагта сэдьхэл” гэжэ журналһаа баримтануудые хэрэглэн, Маани, Рэгжидма басагадайнь хөөрөөндэ үндэһэлэн энэ толилолго бэлдэгдэбэ. Айлай гурбан хүбүүд Бошороо, Эрдэм-Бэлиг (Дун Бау), Дугар-Бата коммунис үзэл бодолдо, хубисхаалай хэрэгтэ оюун ухаагаа, эрдэм бэлигээ, ами бэеэ сүм зорюулһан байха юм. Эрдэм-Бэлиг (Дун Бау) Хитадай Нантун хотодо 1907 ондо дагуур айлда түрэһэн байгаа. 1930 онһоо 1934 он хүрэтэр Зүблэлтэ гүрэндэ тагнуулшадай һургуулида һуралсаһан. 1934 онһоо 1938 он болотор Петровский Завод гэһэн металлургическа заводто ажал хэһэн. 1938 онһоо 1942 он болотор совет-монгол хилэ 15 дахин гаталжа совет сэрэгэй командованида хэрэгтэй шухала мэдээнүүдые, нюуса баримтануудые асардаг байгаа. Хутагын эри дээхэнүүр гэхээр эрэлхэг зоригтой ябадаг байгаал даа.1938 ондо Монголдо байһан Бошороо ахайнь (Үбэр-Монголой национальна-демократическэ хүдэлөөнэй элитэ ажалябуулагша), Дугар-Бата дүү хүбүүниинь хамалганда абтажа Чойбалсанай туһамаршадта буудуулаа, харин Эрдэм-Бэлигые Петровск-

Забайкальск дээрэ түрмэдэ хаагаад, буудаха гэжэ байтарнь, ГРУ-гэй (Главное разведуправление) мэргэжэлтэд үрдижэ (дүй дүршэлтэй бэрхэ Дун Бау тагнуулшан үшөө хэрэгтэй болохо байгаа
ха юм), НКВД-гэй түрмэһөө сүлөөлөөд, дахяад тагнуулай даабаритай хилэ гаталхаар эльгээгдэһэн байна. Үбэр-Монголдо хүдэлжэ байһан япон сэрэгтэ эсэргүү нюуса холбооной морито
дугуйланай (антияпонское подполье) суглуулһан шухала мэдээнүүдые совет сэрэгэй командованида дамжуулдаг байгаа. Эрдэм-Бэлигэй 14 наһатай гүлмэрхэн Маруша басаган раци дээрэ
эдэ мэдээнүүдые эльгээдэг байгаа юм. Нюуса холбооной гэшүүн залуухан Хайруу басаган дайсадай нюдэн доро нюуса тагнуул хэжэ ябаһаар баригдаад, һэлмээр сабшуулжа саазалагдаһан, ами наһаяа
үгэһэн байна. Эрдэм-Бэлиг Сандиев 1939 ондо НКВД-гэй Тусхай отрядай бүлэгтэ оролсожо, Халхын Голой байлдаанда хабаадаһан юм. 1942 ондо нюуса дугуйлан дайсадта мэдэгдэжэ, олон хүнүүд хатуу
саазада хүртөө һэн. Эрэнтэй гэжэ дагуур хүн Эрдэм-Бэлигтэ “түргэн яба, баригдахаяа байнаш” гэжэ дуулгаһан. Эрэлхэг зоригтой Дун Бау хэдэн мянган хүнүүдэй хаража байхада, дайсадай нюдэн доро
түмэр хорёо дээгүүр хүлэг морёороо дабхин харайлгажа, дайсадта баригдангүй һалхин шэнги гүйлгэжэ тала руугаа ябашаһан юм гэжэ мүнөөшье болотор Барга Монголдо домоглон хөөрэлдэдэг юм.
Эрдэм-Бэлиг (Дун Бау) хилэ гарахынгаа урда тээ, Маруша, Маани басагадыемни нюусаар хэлсээтэй газарта асарыт гэжэ нүхэдтөө хандаһан байгаа. Голой уһанда тамаржа, шунгажа, наадажа байһан
хоёр басагадаа голой эрьеын шугы соо хоргодоод хаража, дахин амиды мэндэ уулзаха саг болохо гү, үгы гү, басагадни үншэржэ үлөөд, яажа амидархаб даа гэжэ үрэ зүрхөө хайлуулан байһан
эсэгын шарай хэн тиихэдэ хараа бэлэй. Ага нютагта наһанай нүхэр Долгор Дагбаевнатай уулзажа, айл бүлэ боложо түбхинөөд, Рэгжидма, Барас хоёр үхибүүдээ үндылгэжэ ажаһууһан байна. Түрэһэн аха, дүү хоёроо буудуулһан Эрдэм-Бэлиг (Дун Бау) коммунис үзэл бодолдоо үнэн сэхэ зандаа,”Мүнөө үеын хүнүүд коммунизмда ажаһууха” гэжэ Н.С.Хрущевой хэлэһэн үгэнүүдтэ этигэдэг, “би хоёр он ондоо хуби заяа эдлэжэ ябанаб, нэгэ наһамни тэндэ, нүгөө наһамни эндэ, би коммунизмын илахын түлөө тэмсэжэ ябааб, коммунизмда ажаһуухаб гэжэ этигэнэб” гэжэ Рэгжидма басагандаа хэлэдэг һэн. 1957 ондо Маруша, Маани хоёр басагадынь Хитадһаа абадаа айлшаар ерээ һэн. Эрдэм-Бэлигэй баярлаһаниинь хэлэшэгүй юм ааб даа, тиигэбэшье хүнүүдтэ сэдьхэлэйнгээ доторой байдал нэгэшье харуулдаггүй байһан юм.
Харин һүүлдэ эсэгынгээ наһа бараһан хойно Маани эгэшэнь Рэгжидма дүүдээ иигэжэ хөөрэһэн:”Абамнай тиихэдэ хоюулыемнай тэбэреэд, “би таанадайнгаа томо болоходо туһалаагүйб, үргөөгүйб,
али мүнөө Хитадаа ошоод таанадтаа туһалхам гү даа” гэжэ уйлажа байхадань,хүбүүн басаган хоёртойт, эдэ жааханууд байна, бидэ томо болоо ха юм биибди, Та эндээ байгты” гэжэ хэлэжэ, дайсадай
урда нюдэеэ дальтираагүй абынгаа уйлахыень хараад, абаяа хайрлаһандаа эльгэ зүрхэеэ хүмэрюулэн хоюулан байгаа бэлэйбди”. Эрдэм-Бэлиг Сандиев Долгор нүхэртэеэ, Рэгжидма Барас хоёр
үхибүүдээ абаад, 1961 ондо Хитадай Арадай Республикын Нантун хото айлшаар ошоһон юм. Нантунай засаг түрэ хүндэтэ айлшадаа хани халуунаар угтажа, эгээн гоё зочид буудалда түбхинүүлээд,
түрэл гаралдань айлшалуулаа, олониитэтэй уулзалгануудые эмхидхээ бэлэй.

-1966 ондо Эрхүү хото дээдэ һургуулида һурахаяа ошоходомни, “Һургуулидаа һайн һураарай, эрдэмтэй хүн болоорой”, “Хүнэй яһа илгажа болохогүй, хүнэй һайниие хаража ябаарай, басагамни” гэжэ
захяа һэн,- гээд Рэгжидма Эрдэмбиликовна хөөрэнэ. Тэрэ захяагаарнь Рэгжидма Эрхүүгэй ба Буряадай госуниверситедүүдые дүүргэһэн, хоёр дипломтой, бүхы наһаараа багшалһан,наһанай
амаралтада гараад, мүнөө хубиин хэрэг эрхилдэг юм. Тэрэ сэбэр хурса шарайтай, урин налгай зантай, аба эжы хоёройнгоо һайхан абари зан, хүмүжэл бэедээ шэнгээһэн зохидхон хүн байба. Түүхэ һонирходог, шэнжэлдэг, хэдэн материалнуудые суглуулһан, хэзээ нэгэтэ тэрээнээ хэблэлдэ бэлдэхэб гэжэ хөөрэнэ. Владимир Сультимович Ширабон наһанайнгаа нүхэртэй Сультим,
Надежда, Дарима, Эрдэм-Бэлиг үхибүүдые гарыень ганзагада, хүлыень дүрөөдэ хүргөө юм. “Угаа уһанда хаяхагүй” гэдэг арадай сэсэн мэргэн үгөөр, Сультим ВСГТУ дүүргээд, Москва хотодо
“Высшая школа бизнеса” гэһэн курсда һуралсаад, мүнөө үмсын хэрэг эрхилэгшэ, Надежда басаган Плехановай нэрэмжэтэ академидэ һуралсажа, экономическэ эрдэмэй кандидат зэргэтэй,
ниислэл Москвагай правительствын финансова шэнжэлэгшэ (финансовый аналитик), Дарима басаган РФ-гэй правительствын дэргэдэхи Финансова Дээдэ академи түгэсхөөд, экономист
мэргэжэлтэй, Росатомай финансово-экономическэ таһагай даргаар ажалладаг, эрхэ тангил одхон хүбүүн Эрдэм-Бэлиг эжы абынгаа хажууда, гал гуламтаяа сахижа байдаг юм.
Эрдэм-Бэлигэй Барас хүбүүн залуугаар алтан дэлхэйһээ халижа ошоһон, угыень залгуулан үргэлжэлүүлхэ Бэлиг, Эрдэм хоёр хүбүүд томонууд болонхой, Бэлиг хүбүүн Тихо-Океанска флотто
контрактаар алба хэнэ. Агын талын хүбүүн аад, далай дээрэ тамаржа алба хэжэ ябахадаа, бэрхэл хүбүүн болоно бэшэ гү, үбгэн абын зориг түгэлдэр абари зан байна бэшэ аал!
Эрдэм Эрдымбиликов Буряадай гүрэнэй университедэй түүхын факультедэй оюутан, түүхэ шэнжэлхэ эрдэмтэн болохонь дамжаггүй, хууша монгол хэлэ шудалдаг, боксоор спортын
мастерта кандидат, Иосиф Кобзоной нэрэмжэтэ Бүхэроссин мүрысөөнэй турнирта нэгэдэхи һуури эзэлжэ, чемпион болоһон юм. Уг унгинь хайшаа тойроод гарахань һэм даа, суута үбгэн абынь
шадал шүрбэһэн, шэртэһэн байхал байна. Эрдэм-Бэлиг Сандиев хойто үеын үри һадаһадтаа иигэжэ захиһан байна:”Зунай һүүл һарын арбан табанда уулзажа байгаарайгты,
уулзаха аргагүй байбал, арбан табанай һара хараад, бэе бэеэ хайрлан һанажа, уулзабабди гэжэ һанаарайгты”. Тоонто нютагаа  харадаг,түрэһэн нютагаа ошоһон шэнги болодог байжашье болоо. Эрдэм-Бэлиг Сандиевай үри һадаһад Эхэ орондоо үнэн сэхэ ажал хэжэ, эрхимээр алба хэжэ, суута үбгэн абынгаа алдар нэрые һайханаар абажа ябана, эрэлхэг зоригтой Дун Баугай баатаршалга дагуур ба буряад үндэстэн хэтын хэтэдэ мартахагүй.

  1. 5
  2. 4
  3. 3
  4. 2
  5. 1

(1 голос, в среднем: 5 из 5)