Арбан нэгэдэхи үзэгдэл
Таргуудай хажуулдин хэбтэнэ. Мүнгэн аягада зарса архи хэжэ үгэнэ. Хуһа модон дүнгэ зүүһэн Тэмүүжин урдань зогсоно. Хубсаһанһаань, толгойһоонь уһан дуһана. Тэмүүжин зоримгойгоор хаража, сээжэнь тэбхынэ, айһан янзагүй.
ТАРГУУДАЙ. Тэмүүжин ши үхэлдэ дурлажа намда өөрөө ерэбэ гүш?
ТЭМҮҮЖИН. Таанар намайе алахые хүсэнэ бэшэгтү... Би Бурхан Халдуун ууладаа һүгэдэнэб. Онон мүрэнэй уһанда нюугдааб. Эсэстэ өөрыгөө тушааха гэжэ шиидээб. Эжынгээ, дүүнэрэйнгээ түлөө би иигэжэ шиидээб.
ТАРГУУДАЙ. Орохо оронгүй болоходоо ерээбши! Би хаан болооб, ши минии богоол болобош!
ТЭМҮҮЖИН. Минии эсэгын мориной дүрөө барижа, тохигоножо ябаһан Таргуудай та мүн гээшэгтү. Тэнгэри хаража байна даа. Мүнөөдэр би баригдааб. Үглөөдэр тайчууд
баригдахат.
(Тайчууд Тэмүүжиниие Таргуудайн урда һүгэдүүлхэ гэжэ сохёод үбдэг дээрэнь унагааба).
ТЭМҮҮЖИН. Би Таргуудайда һүгэдэнэгүйб. Онон хатан эжыдээ һүгэдэжэ, үбдэг дээрээ байнаб.
ТАРГУУДАЙ. Зунай тэргүүн һарын арбан долоондо шамаар тэнгэри тахихабди. Яһышни нохойнууд эдихэ, нюдышни хирээ тоншохо. Боржигон обогтон мүхэжэ, тайчуудай хаан болохо саг ерээ. Бэгтэрые хорооһоной түлөө би Тэмүүжин шамһаа яла асуужа байнаб. Ши борьбо дээрээ бодоош, эрын сэндэ хүрөөш. Шинии омог ехэдээд байна. Хэрбээ шамайе һүнөөгөөгүй һаа, монгол аймагуудай хоорондо шинии хорото шүлһэн сэсэрхэнь.
Тайчууд архи ууна, мяха үмхэжэ эдинэ.
ТАРГУУДАЙ, Тэмүүжиндэ архи уулга.
Тэмүүжинэй аманда архи шудхана. Хутагаар шүдыень заалаха гэжэ оролдонод. Тойроод тайчууд хүхэ энеэдэн болоно.
НЭГЭНИИНЬ. Шүдөө зуугаад, амаа ангайхагүй юм лэ. Жабжынь хутагаар хэрчихэ юм гү?
Яахамнай бэ? (энеэлдэнэ).
ТАРГУУДАЙ. Архи уухагүй һааш, бидэнэй шээһэ ууха гүш?
Дүнгэ дээрэ мяхан, архи табяатай, нэгэниинь ерээд томо магардаан хутага зоожорхино.
Нүгөөдэнь хүбүүнэй толгой дээрэ сэгээ адхаба. Тэмүүжиниие нилээд доромжолно.
Гэрэй газаа таладада хүнүүдэй шангаар хөөрэлдэхэ дуулдана.
- Тэмүүжин хүбүүгээр тэнгэри тахина гэбэ гү?
-Боржигон обогтон үйлөө үзэхэнь даа.
-Тайчууд яаһан эшэхэ гайхахагүй зон гээшэб. Есүүхэй баатарай амиды байхада аха дүү мэтэ байгаа бэшэ һэн гү?
-Мандаха наранаар Тэмүүжинээр тэнгэри тахяад Таргуудай хаан болохо һанаатай ха.
-Таргуудай айна...
-Хэнһээ айнаб?
-Тэмүүжинһээ айна.
-Тэмүүжиниие доромжолжо, зугаасажа байна.
-Таргуудайн найр дээрэ Тэмүүжин өөрөө ерээ. Тайчууд булта һогтуу байна. Ондоо обогойхид тойроод ерэжэ байна. Есүүхэйн хүбүүниие үмөөрэхэ хүнүүд байха даа.
-Хонгираадууд ерэжэ байна...
Тайчууд булта һогтуу, унажа бодожо байна. Сорхоншарын басаган Хадаан хоёр ахатаяа гүйлдэжэ ороод, Тэмүүжиниие дүнгэһөө мулталаад, түргэн аад, дүмүүхэнөөр һуга дороһоонь тэлээд ябашана.
ГУРБАДАХИ БҮЛЭГ
Арбан хоёрдохи үзэгдэл
Хонгираадуудай аймаг. Дай Сэсэнэй үргөөдэ ехэ найр хурим боложо байна.
ДАЙ СЭСЭН. Эртэ урдын Монголшуудай хаашуулай үри һадаһан болохо энэ хүбүүн этигэхын аргагүй хүшэр хүндэ байдалые дабан гаража, мүнөө гайхамшагта һайхан болоод, болзолдоһон хэлсээнэйнгээ
ёһоор басагыем абаашахаяа ерээд һууна. Би хэлсэһэн ёһоёо эбдэжэ
шадахагүйб. Бүртэ үхинөө энэ бүхэ голтой Тэмүүжиндэ үгэхэмни. Тиин минии басагые таанад, минии айлшад, түрэл гарални хүргэжэ, баруун зүгэй боржигон обогтондо
ошожо ерэхэ болоболта даа. Найрлая! Хундагаа үргэе! Үреэлээ хайрлагты!
Ондоо эшэгы гэр соо Бүртэ Тэмүүжин хоёр гар гараа барилсаад һууна. Тэдэнэр мэнэ һая уулзаба.
БҮРТЭ. Тэмүүжин! Аба шамайе гайхамшагта Бүртэ шонодол адли хүбүүн гэжэ хэлэнэ. Гайхамшагта Бүртэ Шоно шэнги минии хани!
ТЭМҮҮЖИН. Би монгол хүн гээшэб. Шинии абын хэлэгшээр, бэеым һудаһанда Бүртэ Шонын шуһан гүйнэ. Монгол хүн бүхэндэ Бүртэ Шонын шуһан шэнгэжэ байдаг.
БҮРТЭ. Харин би Хонгираад угай басаганби. Минии бэедэ Бүртэ Шонын шуһан байхагүй. Гэбэшье Бүртэ Шонын шуһанда хүртэһэн үри хүүгэдые хэдышье олые түрэжэ шадахаб.
“Тайчуудые һүнөөхын тулада, татаарнуудые үгы хэхын тулада, мүн саашань Хонгираадуудые эрхэ мэдэлдээ оруулхыншни тулада Бүртэ Шонын үри һадаһадые хойно хойноһоонь түрөөрэй” гэжэ абамни намда захяа хэлээ.
ТЭМҮҮЖИН. Абашни ямар һайхан үгэ хэлээ гээшэб. Ши иимэ гүлмэр залуухан аад, ямар сэсэн һонор хүн гээшэбши, Бүртэмни!
БҮРТЭ. Тэмүүжин!
Арбан гурбадахи үзэгдэл
Байлдаха, жада, һэлмээр хадхаха, номо һуршаар харбаха һургуули хэгшэдэй абяан гэрэй газаа дуулдана. Түмэр дабтаха абяан соностоно. Гэртэ Тэмүүжин Бүртэ хоёр сайгаа уужа һууна.
ТЭМҮҮЖИН. Манай омогойхин дайн дажаргүй баймаар байна. Мал һүрэгөө тайбан адуулжа, ан гүрөөл агнажа дураараа байхын тула намда баатар сэрэгшэд хэрэгтэй байна.
Хүсэтэйнь хүсэгүйгөө залгидаг ушарһаа, хүсэтэй байхые би хүсэнэб. Хүсэтэй сэрэгтэй аймагта дайсад халдалдахаа зүрхэ алдаха. Намда хүсэтэй хүнүүд хэрэгтэй, зэр зэбсэг хэрэгтэй. Зэр зэбсэгээ бэлдээд байхада зүб гэжэ бодоноб.
БҮРТЭ. Монголой обог аймагууд бэе бэетэйгээ мүнхэдөө дайлалдажа байдаг. Бидэ эхэнэрнүүд сэрэгшэ хүбүүдые түрэхэ заяатай зон хабди даа. Ехэ хүсэтэй дайсанһаа үшөө ехэ хүсэтэй байбал айха аюул үгы гэжэ та бодоногтү?
ТЭМҮҮЖИН. Амгалан тайбан байхын тула хүсэтэй байха ёһотойбди.
(Гэрэй газаа дарханай гарта түмэрэй хан-ян гэхэ дуулдана).
ТЭМҮҮЖИН. Би Тоорил хаанһаа туһаламжа эрижэ, тайчуудые хуряан абажа, хүсэеэ зузаадхамаар байна.
БҮРТЭ. Танай эсэгын хуушанай анда нүхэр нэрэтэй түрэтэй Тоорил хаан танда туһалхал байха.
ТЭМҮҮЖИН. Манай хотон айл һэргэжэ байна бшуу. Хэрээд болбол бэхижэһэн аймаг.
Арбин мал һүрэгтэй, алта эрдэни элбэгтэй, дайшалхы һайн бэлэдхэлтэй. Боржогон ууган нютаг хумигдаһан, зүдэрүүхэн байгаашье һаань, би энэ обогой толгойлогшо байнаб.
Үнэндээ би Тоорил хааниие бараалхаха тухай али эртэһээ һанаархадаг байһанби. Минии удам нэрэлхүү, омог түгэлдэр хүн зон юм. Барагхан бэлэг хэрэгтэй.
БҮРТЭ. Хаан хүн хадаа хаандаа айшалжа байгаа мэтэ ошогты. Минии энжэндэ үгэһэн хара булган дахые Хэрээдэй хаанда бэлэглээрэйгты. Тэрэ дахада Таргуудай Хирилтугай һүнэһэн хоргодоһон. Тэрэнэй һүр һүлдэ, һүнэһэниинь Тоорил хаанай нюдарга соо орожо, Таргуудай Хирилтуг үгы боложо тонилог.
ТЭМҮҮЖИН. Бүртэмни, хатан хүнэй ёһоор сэсэн һанаа хэлэбэш. Энэ даха намайе абаржа байна. Булган даха бидэ
хоёрой арюун хайрын сахюусан мэтэ хамгаалжа байна бшуу. Энэ үнэтэ булган даха доро үхин бэеэ гээһэн бэлэйш.
БҮРТЭ. Одоо би танда хайра дураяа зорюулһан Бүртэтнай хажуудатнай байнаб. (тэбэрилдэнэ).
Арбан дүрбэдэхи үзэгдэл.
Тоорил хаанай үргөө. Хойморто Тоорил хаан олбог дээрэ налайжа һууна. Үргөө гоё гоо.
Баруун талада Тэмүүжин, Бэлгүүтэй, Хасар һууна. Тэдэнэй урда шэрээ дээрэ зэд табагууд соо үрмэ, ааруул, ээзгэй, модон томо табаг соо тарган мяхан табяатай.
ТЭМҮҮЖИН. Минии аба Есүүхэй баатар Таниие анда гэжэ дуудадаг байгаа. Тиимэ ушарһаа та бидэнэрэй абын орондо аба байнат гэжэ бидэ Таниие хүндэлнэбди. энэ булган даха бэлэг баринабди.
(Хасар дүүнь бодоод, хоёр гар дээрээ дэлгээһэн булган даха Тоорил хаанда бэлэг барина).
ТООРИЛ ХААН. Би Есүүхэй андын бутарһан уласые бусаан хуряажа үгэхэб. Задарһан тайчуудые зандаржа номгодхохобди. Тэмүүжин, ши намда юу амалаха байнабши?
ТЭМҮҮЖИН. Ван хаан танай боһогые хүндэлжэ алхабаб. Баруун уулада тэнгэриин дуугархада зүүн уулада сахилгаан сахилдаг гэжэ эртэ сагта номложо байгаа бэлэй.
Эртэнэй номлол нюдэндэ эли байдагые та мэдэнэт. Эсэгымни анда танай һайхан сэдьхэлдэ таларханаб. Ван хаан танай хамгаалалта доро багтажа ябахаа амалнаб.
ТООРИЛ ХААН. Минии гурбан мянган сэрэг тайчуудые номгодхожо, иргэд нютагыень хуряажа хумихаар Тэргүүн үндэрлэгтэ ошоно. Шэнын табанда тодожо абаарай. Тарган
садхалан намарай сагаар тайчуудай хүсые туршаад үзэе. Харгы холо. Хүбүүд, эдеэлэгты.
(Булта эдеэлнэ. Басагад айраг аягална).
ТООРИЛ ХААН. Минии бүлэг сэрэг таанарые Хэрлэн мүрэнэй гарса хүрэтэр хүргэжэ үгэхэ!
ТЭМҮҮЖИН. Ван эсэгэ, танай туһа хэшэгтэ баярланаб. Ерэмсээрээ добтолгодо бэлэн байхабди.
ТООРИЛ ХААН. Хэлсэһэн болзоо хэбээрээ тула би амалһанаа бэелүүлхэб. Ехэ үүлэтэй байна. Бороожожо магад. Моридоо гамнаарайгты.
(Тоорил хаан хүбүүдые үдэшэнэ).
Арбан табадахи үзэгдэл.
Үндэр газар дээрэ Тоорил хаан, Тэмүүжин, үрлэгүүд тойронхой байна.
ТООРИЛ ХААН. Тайчуудһаа үһөөгөө абабабди. Тэдэниие яахамнайб?
ТЭМҮҮЖИН. (үрлэгүүдтээ) Тайчуудай эрэшүүлые үриин үри, ашын аша хүрэтэр үндэһөөрнь усадхажа, үнэһэн тоборог болгогты! Үеын үедэ өөдөө нара харахагүй болотор
үһөөтэ тайчуудые бүхылгэгты!
Тоорил эсэгын ударидалга доро илалта туйлабабди.
ТООРИЛ ХААН. Монгол аймагуудые энэ мэтээр хуряажа абажа болохоор байна. Дайнай олзые яагаад хубаахаа, хүбүүн, ши өөрөө шиидээрэй.
ТЭМҮҮЖИН. Ван эсэгэдэ азаргаар адуу үгэе. Абдараар алта мүнгэ үгэе. Зуун тэмээндэ ашаад, Хэрээдэй шугыда абаашажа, албатан зондоо тараажа үгэгты.
ТООРИЛ ХААН. Мэргэн шиидхэбэш. Һайн эрэ һайн һанаагаар. Үһөөтэн дайсадта үбэрөө бү үзүүл, атаатан дайсадта араа бү үзүүл гэжэ үгэ байха, бү мартаарай. Заа, мордое.
Арбан зургаадахи үзэгдэл
Аба хайдагһаа Тэмүүжинэй бусахадань, Бүртые мэргэдүүд абаашаһан байба.
ТЭМҮҮЖИН. Эжы, Бүртые мэргэдүүд буляагаа. Мэргэдүүд үһөө нэхэжэ байна. Бүртэеэ яажа бусаахабиб? Тоорил хаанһаа бэшэ хэншье намда туһалхагүй. Би дахин тэрээндэ бараалхажа ошохомни. Хасар, Бэлгүүтэй, Боорчи, Зэлмэ, Хоорчи бидэ Тоорил хаанай зуһалан руу хурдан ошожо, туһаламжа гуйхамнай.
ӨҮЛЭН. Ши зүб шиидхэбэри абабаш. Тэмүүжин, абашни юун гэжэ шамда хэлэнэб. Ши альган соогоо абаяа харанагшү?
ТЭМҮҮЖИН. Бүртын үгы байхада, мэдээ алдан алдааб. Бурхан Халдуунда ошоод мүргэжэ, зальбаржа, гашуудажа байхадамни, абамни амиды юм шэнги урдамни үзэгдээд,
“Боржигоной аймагта амар тайбан саг түгэсэбэ. Мэргэдые һүнөөхэ саг ерэбэ. Зобохо үедээ хүбүүмни гасаланда бү диилдэ. Шамһаа олон хүбүүд түрэхэ. Шинии хүбүүдэй эхэ
Бүртэ мүн” гэжэ хэлээ. Үшөө иигэжэ хэлээ: “Абынгаа һэлмэ адхажа ябаарай. Энэ һэлмээр би Татаарнуудай Тэмүүжин Үгэгийн толгойе хяргаа һэмби. Һалхи һүрижэ ябахадаа,
һэлмээрээ агаар зүһэжэ, хурсадхажа ябаарай. Онон, Хэрлэнэй эрьеһээ эхилээд, саашадаа Марал, Каспи, Азов нуурнуудай һаба, Хүхэ, Шара мүрэнһөө моридоо уһалхаш, һуршаа зоохош, Бурхан Халдуун уулашни шамайе эбигээл дороо хаража, хамгаалжа, абаржа байха”. Би хэлээб: “Та минии мэдэхэгүй, дуулаагүй, үзээгүй газар уһые юундэ нэрлэнэбтэ”. Абамни хэлээ “Би дээдэ тэнгэриһээ бүгэдые толи соо мэтэ хаража байнаб”.
ӨҮЛЭН. Ай, бурхан! Эсэгэшни мэдэжэ байна...
Тэмүүжин Өүлэн хоёр Бурханай урда ошоод мүргэнэ.
Арбан долоодохи үзэгдэл
Тоорил хаан, Жамууха, Тэмүүжин үрлэгүүдтэеэ үндэр газарта зогсоно.
ТООРИЛ ХААН. Есүүхэй анда нүхэрэй хүбүүдэй түлөө би хоёр түмэн сэрэгээ хүдэлгээб.
-22-
Сэрэг хүдэлгэжэ байгаад Байгал нуурай үмэнэ нютагтай мэргэдые добтолжо, Бүртэ ужиниие бусаажа үгэхэбди. Хамаг мэргэдые хамха сохижо хатан Бүртыешни харюулжа абахабди.
ЖАМУУХА. Тэмүүжин андынгаа түлөө дайлалдахаа хоёр түмэн сэрэгтэеэ ерээб. Өөдэгүй мэргэдэй тоонор орожо, үүдэ үрхыень эбдэжэ, үйлыень үзүүлэн хэһээжэ, үбэртэлхэ эхэнэрыень буляажа, үдэхэ үрииень низалжа, үһөө хяһаагаа абаха саг ерэбэ. Газар дэлхэйн доһолтор добтолгоо эхилэе!
ТЭМҮҮЖИН. Тоорил хаан эсэгэмни! Жамуха андамни! Эхилэе!
Гараад ябанад. Дайн байлдаанай абяан дуулдана.
Удаахан болоод, энэл газартаа..
ТООРИЛ ХААН. Тэмүүжин анда, юу бодожо һуунаш, юу хүсэжэ байнабши?
ТЭМҮҮЖИН. Мэргэдые дарахада Та туһалбат. Танай туһада би туһаар харюулхаб.
ТООРИЛ ХААН. Нэгэ мэдэхэдэ үдэлдэг шубуунай ангаахай юм һэн. Нюдэн дээрэ үдэн үндыдэг хүнэй үри бэлэй. Мэргэдһээ олзолһон зэр зэбсэг, эд зөөриие тэнсүү хубаажа абабал ямар бэ?
ТЭМҮҮЖИН. Намда Бүртэһөөм өөрэ үнэтэй эрдэни үгы. Ван эсэгэ, Жамууха анда олзолһон олзоёо хоюулаа хубаажа абагты. Би эрьежэ уулзаха нюуртай үлэхэб.
ТООРИЛ ХААН. Заа, ши Бүртэдээ ошо даа. Би мордохомни.
ЖАМУУХА. Тэмүүжин анда, бэе бэедээ туһалжа байхабди.
ТЭМҮҮЖИН. Ван эсэгэ, Жамууха анда би таанарай туһа мартахагүйб.
ТООРИЛ ХААН. Наран дээрэ. Наһан ута. Залуу байнаш. Оршолонто дэлхэй элдэбээр эрьедэг юм дээ. Минии наһанда хүрэхэдөө мэдэхэш даа.
Арбан долоодохи үзэгдэл
Бүртэ ёолон гэншэжэ, сомсойн һуугаад түрэхөө бэлдэнхэй. Хуагчин хажуудань. Хүүгэнэй шааяса шашхаха дуулдаба. Хүйһэ хүндөөд, орёогоод, Бүртын үбэртэ үгэбэ.
ХУАГЧИН. Хүбүүн түрөө!
ТҮМҮҮЖИН. Байза... хэнэй хүбүүн бэ?
ХУАГЧИН. Бүртэ олзологдоходоо, хасарынь соохорлонхой ябаа һэн.
ТЭМҮҮЖИН. Үнэн гү?
ХУАГЧИН. Үнэн, үнэн. Чилгэр бүхэ Бүртэдэ дүтэлөөшгүй. Ехэ аймхай амитан байгаа. Намайе эмэ болгоод байгаа бшуу.
ТЭМҮҮЖИН. Би хүбүүндээ Зүчи гэжэ нэрэ үгэнэб. Дайн байлдаанай газарта түрэбэ.
БҮРТЭ. Хээрэ түрэһэн хүбүүмни хуби заяаншни ямар байхаб. Энэ дэлхэйдэ айлшан ерээ гүш. (һанаа алдаад, хүбүүнэйнгээ зулай үндэнэ)
ТЭМҮҮЖИН. (Бүртэдэ дүтэлэн, үндэбэ) Энээнһээ хойшо би шамайе өөрһөө холо хайшаньшье табихагүйб. (Хүбүүгээ гар дээрэ абаба). Зүчи, шинии шуһан соо боржогоной шуһан луг-луг гэжэ байна. Хүбүүмни ши Бүртэ шоно болохош!
ДҮРБЭДЭХИ БҮЛЭГ
Арбан наймадахи үзэгдэл
Олон жэл үнгэрөө. Чингис хаанай урда Дайр Усун үбдэг дээрээ һэхэрэн һүгэдэнэ.
ДАЙР-УСУН. Хаантан үршөө!
Минии үхин балшар болобош таниие зүүдэндээ үзэдэгби гэнэ. Намайе амар байлгахаа болёо. Yхимни юу сэдьхэдэг юм өөрөө мэдэнэ.
ЧИНГИС ХААН. Эмэ хүнэй үгэдэ би этигэдэггүйб. Богоһын богоол болгохо юм гү? (яба гэhэн тэмдэг угэнэ)
ДАЙР-УСУН. Хайрата yхимни… (гаража ошоно).
ЧИНГИС ХААН. Намайе зүүдэлдэг гэжэ эсэгэнь хэлэбэ. Бүртэ намтай hарын туяагаар холбогдожо байдаг һэн. Хадаан намда гунигтай дуу аялжа зүрхэндэмни хайра эюулжэ үгэһэн. Гэбэшье энэ буурал юртэмсэ яаһан жэгтэй уужам гээшэб? Мэргэд үхин хэнэй элшэн бэ? Тэнгэри эльгээбэл хайрын элшэ мүн. Эсэгэ Дайр-Усунай эльгээһэн хорлол гү? Ямаршье һаа намда зорижо ерээл!
(Боорчи ороод ерэнэ)
ЧИНГИС ХААН. Боорчи-оо, мэргэд үхин...
БООРЧИ. Намда мүнгэн загаһан мэтэ hанагдаал.
ЧИНГИС ХААН. Яагаад тэрэ бэлэй.
БООРЧИ. Дан томо нюдэтэй. Дээдэ доодо зубхидаа хара шэрээр зураһан мэтэ үдхэн һорьмоһотой, уян нугархай бэетэй, загаһан мэтээр харагдаһан эльбэ шэдиин басаган байна. Би гоёмсог мүнгэлиг загаһа харааб. Хаантан та юун гэжэ һананабта?
ЧИНГИС ХААН. Загаһан гүнжэ мэтээр нюдэндэ харагдаба. Досоохи һанааниинь хэн бэлэй. Би иимэ гайхамаар сэбэр үхиниие хараагүйб…
(Бороо ороно).
БООРЧИ. Мэргэдүүдэй адхарһан шуһан угаагдажа байнаа. (һанаа алдаба).
ЧИНГИС ХААН. Уйдхартай бороо байна.
Хүгжэм. Огто соносогдоогүй һалхин аялга.
Боорчи гараад ошоно.
Нюсэгэн бэе дээрээ тэрлиг хэдэрэнхэй Хулан ороод ерэнэ, үүдэндэ зогсоно.
ЧИНГИС ХААН. (бодолгото болон, өөрөө өөртөө). Мэргэдэй толгойлогшо үхинөө намда үгэжэ хара толгойгоо абарха гээ гү? Али энэ хүүхэниие намда тэнгэри заяагаа гү? Үни хада иимэ мүнгэлиг загаһан мэтэ хүүхэниие зүүдэлээ һэм...
(Шэбэнүүр бороо орожол байна).
(Хулан дүтэлнэ)
ЧИНГИС ХААН. (Хуланай жэбжэгэр гоё бэе тэбэринэ, хүхыень томо альгаараа хушаад, гайхаһан нюдөөр hайхашаан харана) Хулан, ши намайе хэзээ зүүдэлээ hэмши?
(Хуланай нюдэд айнги, айhанаа мэдуулхэгуй гэжэ оролдоно, һорьмоһониинь доошоо-дээшээ һэб-һэб гэнэ, тэрэ эшэнэ).
ХУЛАН. Танай нэрые дуулаһан сагһаа.
ЧИНГИС ХААН. Ши яагаа онгон танхи юмши. Айхагүй юм байнаш? (Хулан толгойгоо һэжэрбэ. Чингис хаан сошон алдажа, Хуланай хүхэнһөө гараа абаба).
ЧИНГИС ХААН. Тэрлигээ үмэдэ.
(Хуланай шэшэрһэн доһолгоон хаанда нүлөөлжэ, хаанай нюдэндэ гал аһаба).
ЧИНГИС ХААН. Ши эсэгынгээ толгой абархын түлөө нам руу ерээш...
ХУЛАН. Бүхы мэргэдүүдэй амин голой түлөө би танда зорижо ерээб...
ЧИНГИС ХААН. Үхэл шамайе дуудажээ..
ХУЛАН. Тэнгэри намайе дуудажээ...
Чингис хаан Хулан руу гараа һарбайхадань, тэрэ нюдэнэйнгөө һорьмоһо нэгэ нээжэ, нэгэ хаажа, мүнгэлиг загаһан мэтэ Чингис хаанай эбэртэ нэнгэбэ.
Арбан юһэдэхи үзэгдэл
Олон жэл үнгэрөө. Өүлэн хүгшэрөөшье һаа, нюдэдынь баяртай ялалзана. Тэмүүжин орожо ерэнэ. Өүлэн толгойнь сайшаһан хүбүүнэйнгээ һаншаг үнсэнэ.
ӨҮЛЭН. Есүүхэй эсэгэшни намирһан хара үһэтэйгөө хорбоо юртэмсэ орхижо ошоо һэн.
Хүбүүмни дайнай тооһондо даруулшоош, аян харгыһаа эсэшоош... Амара даа... Эжыдээ ерээш... Ши юу бодожо ябанабши...Юундэ нюдэншни гунигтайб даа...
(Хажуудань һуугаад дахяад толгойень үндэнэ).
ТЭМҮҮЖИН. Эжымни, Танай амар түбшэн байбал, намайе тэнгэри үршөөнэ. Танай үтэлхые би хорижо шадахагүйб. Онон мүрэн мянга мянган жэл урдажал байна. Минии бага наһанда шэнги харьялжал байна. Хүнэй наһые аргамжалха аргагүйбди, уһан шэнги урдаад лэ ошоно.
(Өүлэн эхэ айрһа (ааруул) хүбүүндээ үгэнэ).
ӨҮЛЭН. Шүдэтэй хадаа эжынгээ гарһаа эди даа...
ТЭМҮҮЖИН. Эжымни, Та намайе хүүгэд шэнгеэр бодоно гэшэ гтү...
(Айрһа таршаганаса хазажа эдинэ. Эжынгээ гар баряад байна. Өүлэн хүбүүнэйгээ бууралтаһан һаншаг эльбэнэ).
ӨҮЛЭН. Эжышни зүгнэжэ мэдэнэ. Хүбүүмни холо ябахашни гү... Минии хүбүүн үршөөлтэй ябаарай. Шамһаа хэн урбанаб. Шам доро хэн ниилэнэб. Сохом шинии түлөө юм гү? Шамайе Алтайн дабаан, Шибириин мүльһэн тайга тогтоожо диилээ һэн гү... Шинии эрхэ мэдэлдэ хизааргүй газар уһан. Үршөөлтэй ябахые хэшээгыш даа...
ТЭМҮҮЖИН. Би эб нэгэн байхые хэшээнэб. Эжы, Та минии альганай хээе одоо нэгэ харагты даа.
(Өүлэн эхэ Тэмүүжинэй баруун гарай альга харана).
ӨҮЛЭН. Бурхан тэнгэримни, хүбүүн альгандаа нюдэтэй байналши... Би шамайе альгандаа мэнгэтэй гэжэ бододог байгаалби. Альганшни нюдэтэй юм гү?
ТЭМҮҮЖИН. Нүжэ бэшэ, мэнгэ бэшэ, нюдэн байһан юм, эжы...
ӨҮЛЭН. Хорчи, Мухулай, Тэб Тэнгэри мэдэнэ гү? Бүртэ мэдэнэ гү?
ТЭМҮҮЖИН. Хэншье мэдэнэгүй. Би танһаа ондоо хэндэш харуулаагүйб. Хатуу сагай болоходо абамни үзэгдэдэг. Заяан сахюусамни болоод заажа байдаг. Хэн намда үнэн сэхэ байнаб, хэн намда муу һананаб, ямар үдэр байлдахада илалта туйлахаб гээд бултыень хэлэдэг. Ходол хажуудамни ябадаг. Зүүдэндэмни ерэдэг.
ӨҮЛЭН. Гурбан нүүдэлэй газар харадаг, магнай дээрээ нюдэтэй Дува Соохор нэрэтэй уг гарбалайшни хүнэй шуһанай сасардаһан шамда хүртөө гээшэ ааб даа. Бүртэ шоно Гоо Марал һамгаа дахуулан Тэнгис далай гаталжа манай Бурхан Халдуун уулада нютаглажа байһан. Есүүхэй баатар абашни хатуу сагта Бүртэ шоно эсэгэдээ, Гуа Марал эжыдээ мүргөөд, дайн байлдаанда ошодог һэн. Ши шүтэжэ, этигэжэ ябаарай. Эсэгэшни Бүртэ шоно болоод шамаяа хаража ябана гээшэ ха.
ТЭМҮҮЖИН. Эжы, би тантай уулзаад, Бурхан Халдуун ууладаа хүбүдтэеэ мүргэхөө ошохоб.
ӨҮЛЭН. Үшөө эжыдээ юу хэлэхэ байнабши, хүбүүн?
ТЭМҮҮЖИН. Эжы, бидэ дайн байлдаанай газар мордохомнай. Дүрбэн хүбүүд дайнда ябалсаха. Эжы, бусажа ерэхэдэмнай, угтажа байгаарайгты!
ӨҮЛЭН. Эхын һанаан үридээ! Үриин һанаан ууланда. Бурхан Халдуун таанарые үршөөг!
Һүеэ үргөөд, хүбүүдээ хүлеэгээд байхаб даа!
Хоридохи үзэгдэл
Чингис хаан, Бүртэ хатан, Зүчи, Сагаадай, Үгэдэй, Тулуй дүрбэн хүбүүдтэеэ үдэшын хоол барижа байна. Ордон гэр.
ЧИНГИС ХААН. Бүртэмни шинии түрэһэн дүрбэн хүбүүд Монголой сэрэгэй жанжангууд боложо, Алтан уласда дайгаар мордохо гэжэ байна. Энэ һүни ши эдэ хүбүүдээ дайн сэрэгтэ үдэшэхэ ёһолол бүтээжэ байна гээшэш. Бишье баһал эдэ хүбүүдээ дайнда зоригжуулан юрөөхэ байнаб. Үглөөдэр бидэ өөһэд өөһэдынгөө ударидаха сэрэгые дахуулан, дайнай замаар дабшахамнай. Мүнөө энэ байлдаха даймнай урда
урданай байлдаануудһаа жэшээлэшэгүй хүшэр хүндэ, харюусалгатай, аюултайшье байха.
БҮРТЭ. Хүбүүдээ дайн сэрэгтэ үдэшэхэдөө, би ехээр уярнаб. Би хадаа Татаарые, Тайчуудые һүнөөхэ Бүртэ-
Шононуудые түрэхын тулада шинии һамган боложо, шинии хүбүүдые түрөө бэшэ аалби?
Хүбүүдни үндыжэ, эрын зэргэдэ хүрөө. Татаар, Тайчууд обогтониие бултыень өөрөө үгы хээд, хүбүүдтээ багаханш хэмжээнэй габьяа харуулха арга үлөөгөө ха юмши. Хүбүүдни
тулалдаанда орохоёо тэшэ ядажа байна. Ута Сагаан Хэрэмые дабажа, Алтан уласые дараха эрхэ хүбүүдтээ үгэхэ гээшэш тон зүб!
ЧИНГИС ХААН. Таанад нэгэ томо мунса боложо, үһөөтэ дайсанаа бута сохихо ёһотойт. Зүчи, баруун гарай сэрэгые ударидаха эрхэ шамда үгэнэб. Сагаадай Үгэдэй хоёр, ахадаа туһалжа ябаарайгты! Таанад Алтан Уласай Сагаан хэрэмэй саада талада нэбтэрэн ороод, Алтан Уласай бүхы газар дайдые моринойнгоо туруугаар гэшхүүлэгты! Тэндэхи хото балгасуудые бултыень эрхэ мэдэлдээ оруулагты! Урагшаа дабшахадаа, таанад сэрэгэйнгээ урда ябажа, хотонуудай хэрэм өөдэ урид абирагты!
ЗҮЧИ. Эсэгэ хаан, танайнгаа зарлигые бидэ бодото хэрэг дээрэ бэелүүлхэбди!
Хүбүүд булта аба эжыдээ үндүүлнэ.
Булта бодоод урагшаа гараад, бурханай урда ошоод мүргэнэ. Баруун гараа зүрхэндөө асараад зогсоно.
ЧИНГИС ХААН. Мүнхэ тэнгэриимни сахюусан, шүтэжэ ябаһан бурхадни, Алтан уласта алуулһан үбгэ эсэгэнэрэйнгээ үһөө абахаяа бидэ сэрэгээ хүдэлгэжэ, дайнда мордохомнай. Энэ хадаа бүхы Монгол арадай хүсэл зориг болоно. Хаан тэнгэримни, шүтэжэ байгаа бурхадни, үршөөл хайраяа соёрхожо, дайнай газарта дүрбэн хүбүүдтэймни тэдхэжэ, алтан дэлхэй дээрэ азатай, илалта түгэс ябаад бусажа ерэхыемнай хэшээгыт!
Хорин нэгэдэхи үзэгдэл
Чингис хаан Хуланай гэртэ оробо. Хулан гурба наһатай Хулхан хүбүүтэеэ хубсаһатаяа хэбтэжэ байһанаа, һард түргэн бодоно.
ХУЛАН. Эзэн хаамни, та намда юу хэлэхэ гээбта?
ЧИНГИС ХААН. Хуламни, шэхэншни мүнөө юу соносохо дуратай байнаб?
ХУЛАН. Алтан уластай хэхэ тэрэ дайнда мордохо үдэрөө гаргаһан тухайгаа, хаан, та намда нэгэшье үгэ хэлээгүйлта. Тэрэ үдэр тухай би ондоо хүнһөө дуулаалби. Танай дуулгахые соносожо байнаб.
ЧИНГИС ХААН. Юу дуулаһайб гэжэ һананабши? Тэрэнээ хэлыш.
ХУЛАН. (сухалтайгаар) Дуулаха гэһэн юумыемни та, хаан, мэдэнэлтэ даа. Би энэ һара соо үдэр бүри хэлэхыетнай хүлеэжэ байгааб.
ЧИНГИС ХААН. Хуламни, ши намтайгаа ябалсахаш.
ХУЛАН. Эзэн хаамни, та мүнөө хэлэһэнһээ ондоо үгэ хэлээ һаатнай, би үхэшэхэ байгааб.
Хаан, та амиием абарба гээшэт. Хүлгэнөө яаха болонобибди?
ЧИНГИС ХААН. Хүлгэн баһа мантаяа сугтаа ута Сагаан хэрэмые дабалсаха.
ХУЛАН. (урагшаа гараа һарбайн даб гэнэ) Эзэн хаамни...
ЧИНГИС ХААН. Хүлгэниие дайн дажарай газарта абажа ябахада хайшаа байхаб гэжэ ойлгоно гүш?
ХУЛАН. Ойлгоноб. Хаамни, та минии сэдьхэл һанаае ойлгоно гээшэ гүт? Бүртын түрэһэн хаан тайжанарай бултадаа дайнда мордожо байхада, минии түрэһэн Хүлгэн баһал адли хуби заяатай байха ёһотой гэжэ һананаб. Та минии һанал хүсэлые ойлгохо зэргэтэйт. Энээнһээ ондоо хүсэл намда байхагүй.
ЧИНГИС ХААН. Хүлгэн мүнөө жаахан хүбүүншье һаа, тэрэ Монголой Бүртэ-Шононуудай нэгэн мүн. Алтан улас тээшэ мориёо залажа, байлдаанай газарта Бүртэ-Шононуудай нэгэн болоод ябажа байг лэ.
Хорин хоёрдохи үзэгдэл
(Томо ордон. Ордоной урда тээ ёһололой ендэр табигдажа, юһэн үндэр ехэ тугууд намилзана.)
Тэмүүжэн тэгэн дунда. Баруун гар таладань Бүртэ һамганиинь, тэрээнһээ саашалаад Зүчи, Сагаадай, Үгэдэй, Толуй дүрбэн хүбүүдынь зэргэлбэ. Хулан хатан, урдахана, ара тээнь Есуй, Есугэн хатад. Тэмүүжинэй зүүн гарта Хасар, Бэлгэтэй, Хачуун, Тэмүүгэ, Тэмүүлэн дүүнэрынь, тэдэнэй дэргэдэ Боорчи, Зэлмэ болон, түшэмэлнүүд, сайд гоё гоо хубсаһатай һууна. “Эзэн Хаан! Эзэн Хаан! Эзэн Хаан!” гээд олон түмэн сэрэгшэд, улад зон хоолой ниилэн хашхаралдана. Чингис Хаан һууриһаа бодожо, үгэ хэлэхэ гэбэ. Бүри ордоһотойгоор уряа соностожо, холо сууряатана. Чингис Хаан гараа үргэбэ. Гансата шэмээгүй болобо.
ЧИНГИС ХААН. Дээдэ тэнгэриһээ заяатай түрэһэн Бүртэ Шоно Тэнгис далайе гаталан ерэһэн Гуа Маарал хоёр бүхы Монголоймнай уг изагуурай эхин болоно. Тэдэ хоёрһоо түрэһэн хүбүүн хадаа Монголой үбгэн дээдэ Бата Сагаан мүн бэлэй. Монгол угсаатамнай Бүртэ Шонын үри һадаһад мүн. Уг удамаймнай дээдэ заха Бүртэ Шоноһоо эхилжэ, энэ хүрэжэ ерэһэн Монголоймнай эшэгы туургата арад Ута Сагаан хэрэмые сүмэ сохин дабажа, Хатан голһоо хойшонхи байһан нютагуудые мэдэлдээ оруулбабди. Шара голһоо баруун тээшээ газар уһан манай мэдэлэй болобо.
Сэрэгшэдни! Диилдэшэгүй мэтээр һанагдадаг байһан Алтан Уласай ерэ гаран хото балгасуудые бута сохижо, монгол моринойнгоо туруугаар эндэхи газар уһые гэшхүүлээбди! Монгол нүүдэлшэ арадай туг хиисхүүлээбди!
Баатар домогто сэрэгшэдни! Монголойнгоо үндэрлигэй хүреэн буусануудые бодото үзэсхэлэн һайхан орон болгохын тулада бидэ урагшаа дабшаха ёһотойбди!
Зүүдэндэмнайшье ородоггүй баян байдалтай, баяр жаргалтай, һүр жабхалантай, омог түгэлдэр болгохо
бахархама ажал хэрэг бидэ өөһэдэйнгөө гараар бүтээхэ ёһотойбди!
Монголшуудайнгаа эльгэ бүтэн, энхэ тайбан, баян бардам байхын тулада ами наһаа гамнангүй, арһа мяхаа хайрлангүй ябахаб гэжэ би тангаригланаб!
Эрэлхэг баатарнуудни, эльгэ нэгэтэ монголшуудни!
Минии энэ үгэдэ этигэгты! Минии зарлигые бэелүүлэгты!
“Эзэн Хаан мандатугай! Эзэн Хаан мандатугай! Эзэн Хаан мандатугай!” гээд сэрэгшэд Эзэн хаанаа бараалхана. Найр үргэлжэлбэ.
Түгэсэбэ.
«Тэнгэриин тамга» зүжэг найруулан таарулһан, оршуулһан (монголоор хүрбүүлһэн)
Намжилма БАЛЬЖИНИМАЕВА
“Буряад Үнэн” һониной ветеран, “Мүнгэн тобшо” сайт хүтэлэгшэ.
