ТЭНГЭРИИН ТАМГА
Дүрбэн бүлэгтэй, 22 үзэгдэлтэй зүжэг
НААДАХА НЮУРНУУД
Есүүхэй баатар - намирһан хара үһэтэй, тэбхэгэр томо, үндэр бэетэй, дошхон нюдэтэй,
эрэлхэг шарайтай хүн.
Тэмүүжин 9 наһатай – Дай Сэсэнэй басаган Бүртэтэй улзахадаа
Чингис хаан – Алтан уласда
добтолходоо 49 наһатай ябаа.
Тоорил Хаан – һүрөөтэй шэрүүн, хүйтэн шарайтай хэрзэгы хүн. Бэеэр багжагар, хүдэр хүн
Өүлэн - сэбэр сагаан шарайтай, ухаатай, сэргэлэн нюдэтэй, оболзоһон сээжэтэй, нарин
ташаатай, нюрга утатай, хүл гарынь уян.
Сочигэл –Есүүхэйн һамган, Таргуудайн дүү басаган
Таргуудай Хирилтуг – тайчуудай ноён, мэхэтэй шарайтай хүн
Бэгтэр- огсом зантай хүбүүн
Дай Сэсэн – мяхалиг, тарган хүн. Юумэ үзэһэн долонгир шарайтай.
Жамууха - энеэбхилһэн нимгэн сагаан шарайтай, ухаансар нюдэтэй, һонирхол дүүрэн харасатай залуу хүбүүн.
Мэнлиг- наһатай үбгэжөөл.
Чилүүдэй- набтаршаг аад, бүхэриг бүдүүн, дайшалхы зоригтой хүн
Бүртэ - сэбэрхэн сагаахан шарайтай, ухаансар һүбэлгэн нюдэтэй.
Боорчи – Тэмүүжинэй нүхэр, сэрэгэй жанжан.
Халзанбүхэ бөө
Дайр-Усан, диилдэһэн, зүдэрһэншье һаа, хаан янзаяа алдаагүй.
Хулан -үнжэгэн сагаан шарайтай. Дайшалхы зоримгой нюдэтэй.
Хуагчин – олзологдоһон эхэнэр, Өүлэнэй хажууда зарса.
НЭГЭДЭХИ БҮЛЭГ
Нэгэдэхи үзэгдэл
Тэргын мөөрэй хахинаха абяан дуулдана. Өулэн тэргэ соо һууна. Айһан сошоһон нюуртай, хоёр тээшээ сонхо хааһан бүд нэмэргэ татан иишээш-тиишээш хараашална.
ЧИЛҮҮДЭЙ. (Номо һурша баринхай. Дайсадһаа хамгаалха гэһэн шэрүүн нюуртай)
Тэргэдэ дүтэлөөд үзөөрэй, нюдышни нэбтэ харбахаб! Зүрхэндэшни һомо зоохоб. (хашхарна)
БОРЖИГОНОЙ СЭРЭГШЭ. Тэнэг мэргэд, харбажа үрдихэгүйш. Шинии нэгэ һомоной орондо, гурбан һомо толгойдош зоохоб. Мяхан бэеыш зургаан удаа һиилээд хаяхаб. Зургаан нүхөөр шуһанш гоожохо. Номоо буулга... (зандарна).
(Өулэн тэргэһээ буугаад, Чилүүдэйдэ хэлэнэ).
ӨУЛЭН. Чилүүдэй, эдээндэ хэн хэрэгтэйе ши мэдэнэш. Хайран амияа бү хохироо!
Амиды ябабал шамда таараха эмэ олдохо. Мухалаг бүхэндэ, айл бүхэндэ хасар гоё басагад олдохо. Одоо ши өөрэйгөө бодо! Амияа абара! Минии үнэр үнэрдэжэ ябаарай! (Самсаа тайлаад Чилүүдэй руу шэдэнэ. Шиидэмгэй хоолойгоор, тэрэ мүртөө гуйһан янзаар үгүүлбэ).
ЕСҮҮХЭЙ. Чилүүдэй, шамайе гурбан үдэр, гурбан һүни мүшхөөб. Би шамайе үршөөнэб.Нютаг руугаа яба. Өулэн намтай үлэнэ.
ЧИЛҮҮДЭЙ. Һунгаһан эхэнэрээ шамда алдабаб. Мэргэд болбол томо аймаг. Бидэ боржигонуудай зүрхэ
-3-
бажуухабди. Үһөөгөө абаха саг ерэхэ. Һанажа ябаарай, Есүүхэй.
БОРЖИГОНОЙ СЭРЭГШЭ. Мэргэдэй Чилүүдэй баатар үһөө һанажа байнал. Юундэ энээниие һула табинабибди!
ЕСҮҮХЭЙ. Монголшууд хэзээдэш дайлалдаһаар эды хүрэтэр ерэһэн. Дайлалдаха үдэрые Чилүүдэй зүгнэжэ байгаа бол, дайлалдахабди. Тэнгэриин мэдэлдэ.
(Өүлэниие эмээл дээрээ һундалдуулба. Өүлэн жэхын шэшэрнэ. Буруу харана, Есүүхэй Өүлэниие тэбэрибэ. Дурна зүгтэ наран гэгээржэ байба).
Хоёрдохи үзэгдэл
Һара сагаан. Түүдэг аһажа байна. Шонын уляан дуулдана. Айһан нохойнууд хусалдана.
Бөө хэсээ тоншоно. Маяа хүлтэй сэрэгшэд түүдэг тойроод бөөгэй дуудалга дабтана. Өүлэн һур ооһорһоо шангаар шагтагалдаһан, үбдэг дээрээ сомсойжо һууна. Гэншэнэ. Халзанбүхэ бөөгэй хэсээ тоншохонь дуулдана.
Удам залгаха хүбүү хайрлытэ
Улас монголын заяа хэшээгытэ....
(Нарай нялхын шангаар шашхаха дуулдаба)
Есүүхэй баатар гэртэ ороно.
ЕСҮҮХЭЙ БААТАР. (Сээжэнь оболзожо байна. Нюдэдынь баяртай ялалзана). Минии хүбүүндэ Тэмүүжин нэрэ үгэ. Бүртэ шоно Гоо Маралай 21-дэхи үдам залгагдаба. Өүлэн, Тэмүүжинэй альган дээрэ һү дуһаа. (Өүлэн хүбүүнэй альган дээрэ хүхэнэй һү дуһаана).
ХАЛЗАНБҮХЭ БӨӨ. Аба эжы хоёрһоо бэшэ хэндэш альгыень харуулжа болохогүй! Баруун альган соогоо шагайн шэнээн нүжэ адхажа түрэбэ. Альгандаа тамгатай. Тэнгэриин тамга! Хаан хүбүүн түрэбэ!
Ухай! Ухай! Ухай!
СЭРЭГШЭД. Ухай! Ухай! Ухай! (Дабтана)
Гурбадахи үзэгдэл
ЕСҮҮХЭЙ БААТАР. (Хони гаргаба. Түүхэй эльгэ отолоод, Тэмүүжиндэ үгэнэ. Өөрөө эдинэ). Тэнхээ тамир ородог юм. Эди. Амтатай гү?
ТЭМҮҮЖИН. Амтатай...
ЕСҮҮХЭЙ БААТАР. Шуһа, мяха эдибэл хүсэтэй баатар болохош. Аймхай хулжагар эрэ хүн шуһа харахадаа айбал, дайсанда диилдэхэ. Манай монголшууд дайсадаа илаха ёһотой! Би шамда уг гарбалаа мэдэдэг байхыншни тулада хөөрөө бэлэйб. Хадууһанаа хэлэ!
ТЭМҮҮЖИН. Дээдэ тэнгэриһээ заяатай түрэһэн Бүртэ Шоно үнжэгэн хөөрьхэн һамган Гуа-Маралтаяа хамта далайе гаталжа гараад, Онон мүрэнэй эхиндэ оршодог баялиг һайхан
Бурхан-Халдуун уулын үбэртэ нютагжажа, Бата Сагаан гэжэ хүбүү түрөө бэлэй. Бата Сагаанай хүбүүн Тамача, Тамачын хүбүүн Хоричар мэргэн, Хоричар мэргэнэй хүбүүн Уужам Буурал, Уужам Бууралай хүбүүн Саль Хачуу, Саль Хачуугай хүбүүн Ехэ Нюдэн, Ехэ Нюдэнэй хүбүүн....
ЕСҮҮГЭЙ БААТАР. Заа, бэрхэш хүбүүмни... Хадуужа абаа ха юмши.
ТЭМҮҮЖИН. Бодончар Мунхагһаа гараһан боржогон обогтон болохо бидэнэй бэедэ Алан Гуа эжын шуһан, дээдэ тэнгэриин гэрэл холилдон шэнгэһэн байна гээд хадуужа абаа һэмби.
ӨҮЛЭН. (Тэмүүжэнэй толгой үндэнэ. Хүбүүнэй баруун гарай альга тэниилгээд, альган дээрэнь һү дуһааба). Алин бэ альганшни, хүбүүн... Тэнгэри шамайе үршөөг, хүбүүмни!
ТЭМҮҮЖЭН. Аба, эжы, минии альган соо юун бэ даа гэнтэ үзэгдэдэг... Зүүдэн шэнги... Тиигээд үгы болодог...
Есүүхэй Өүлэн хоёр нюдэ нюдөө харалсана.
ӨҮЛЭН. Зүүдэн байгаа бэзэ. Ошо даа, хүбүүн... (Тэмүүжэн гаража ошоно).
ЕСҮҮХЭЙ БААТАР. Халзанбүхэ бөө хэлээл һэн. Тэнгэриин тамгатай хүбүүн... Бүхы юумэ урид зүгнэжэ мэдэжэ байха гэжэ хэлээ бэлэй. Өүлэн, би шамай сошохо гээд, нэгэ юумэ хэлээ үгыб.
ӨҮЛЭН. Юун болооб?
ЕСҮҮХЭЙ БААТАР. Һүрэг һарлагууд хэдэгэнээрхээд гүйлдөөд, Тэмүүжэн тэрэ һүрэгэй хүл доро гэшхүүлшэн алдаа. Олон зоной гүйлдэжэ ерэхэдэ, һүрөөтэй томо могой
Тэмүүжэнэй бэе орёогоод, аршалаад байгаа.
ӨҮЛЭН. Ай, бурхан!
ЕСҮҮХЭЙ БААТАР. Тэмүүжэниие могой абараа.
ӨҮЛЭН. Могой тэнгэри гаралтай амитан. Тэнгэри хүбүүемнай аршалаа!
ЕСҮҮХЭЙ БААТАР. Тэнгэриин амитан ехэ зүнтэй. Могойн зүн хүбүүе абараа. Тэмүүжэнэй урда элдэб ушарал тохёолдохын эхин байжа магад... Манай хүбүүн тухай
арад зон соо ехэ суу таража байна.
(Есүүхэй баатар Өүлэн хоёр онгодтоо мүргэнэ. Мүргэхэдөө табан хургаа задараагүй ургы сэсэг мэтэ нидхэдээ абаашаад тонгойжо мүргэнэ).
Дүрбэдэхихи үзэгдэл.
ЕСҮҮХЭЙ БААТАР. Тэмүүжэн юһэн наһатай болобо. Бэри гуйха саг ерээ.
ӨҮЛЭН. Минии түрэһэн олхонууд аймагта хасар гоё үхид торнижожо байна. Тэдэ һайн бэри болохо. Хүбүүндээ олхонууд аймагһаа бэри буулгабал, тэнгэриин заяагаар болохо.
ЕСҮҮХЭЙ БААТАР. (Тэнигэрээр). Тэмүүжэниие урагайнхиндаа орхёод ерэбэл ямар бэ?
ӨҮЛЭН. Манай урагайхид талархаха. Есүүхэй, хүбүүн нохойһоо сошодог гэжэ захихаа бү мартаарайгты.
ЕСҮҮХЭЙ БААТАР. Хэлэхэб. Хүбүүн зөөлэхэн зантай. Сэдьхэлынь ондоохон. Юумэ бодожо байхадань, бодолыень үргөөжэ болохогүй гэжэ захихаб.
ӨҮЛЭН. Үглөөдэр хүбүүнэй мордоходо альган дээрэнь һү дуһаахаб. Эхын һүнэй үнэртэй ябажа байг.
ЕСҮҮХЭЙ БААТАР. Халзанбүхэ бөөгэй захиһые һанана бэзэш.
ӨҮЛЭН. Би түрэһэн юм хадаа һананаб. Та бүтээһэн юм хойноо мартаа үгы аабзат. Ондоо хүндэ альгаа харуулжа болохогүй гэжэ хүбүүндээ захяарайгты. Эхын хүхэнэй һүн хүбүүнэйм харгые арюудхажа байха даа...
ЕСҮҮХЭЙ БААТАР. Тиимээ... Тэнгэри бурхад бидэниие хаража байха...
ХОЁРДОХИ БҮЛЭГ
Табадахи үзэгдэл.
Есүүхэй баатар хойморто һууна. Тэмүүжэн хажуудань. Гэрэй эзэн Дай сэсэн мяхалиг тарган хүн, гоёмсог торгон хантаазатай, булгайр гуталтай. Уряангы нюурһамагай нюуртай.
ДАЙ СЭСЭН. Боржигоной хаан Есүүхэй баатар таниие мэдэхэгүй хүн Монголой талада үгы ааб даа. Та манайда налайжа амарагты! Арза хорзоһоо хүртэгты! (хундага барина. Хоюулаа ууна. Бүхэлеор мяха зүһэжэ эдинэ).
ЕСҮҮХЭЙ БААТАР. Танайхин уһанай тунгалагые, үбһэнэй шэмэтэйе шэлэжэ, малаа дахажа, зөөжэ ябадаг зон болонот. Яаһан амгалан һайхан дайда нютагтай гээшэбтэ!
ДАЙ СЭСЭН. Манай нютаг үрэжэлтэй юм даа! Сагаан шонхор шубуун амандаа нара һара хоёрые зуугаад ниидэжэ ерэбэ гэжэ ошоошо һүни зүүдэлээб. Зүнтэй зүүдэн байгаа.
Таанадаар уулзабабди. Танай хүбүүн нюуртаа буянтай, нюдэндөө галтай юм байна. Минии сэдьхэлдэ ехэл таарана.
ЕСҮҮХЭЙ БААТАР. Танай үхин нюдэндөө согтой юм байна. Хасар гоё, сагаахан сэбэрхэн баһа намда ехэл таалагдаба.
ДАЙ СЭСЭН. Манай Хонгираадууд тала нютаг шэнгеэ тэнюун сэдьхэлтэй юм дээ.
Бидэнэр дайн байлдаанай һургуули хэдэгшье һаа, бусад обог аймагта добтолдоггүйбди.
Малаа маллаад, хасар гоёхон үхидөө бэрхэ бэри болгохоор хүмүүжүүлжэ байдагбди.
Есүүхэй баатар, олхонууд нютаг руу ябаха хэрэг байна гү? Минии үхин арбан наһатай.
Нэрэнь Бүртэ...
ЕСҮҮХЭЙ БААТАР. Бүртэ, Бүртэ... (Хара үһэеэ эльбэжэ, нюур шарайнь гэрэлтэй болоно). Хонгираадай толгойлогшо, танай һайхан сэдьхэлһээ һүнэй үнэр анхилжа байна. Тэмүүжэн хүбүүмни юһэн наһатай. Нохойһоо баахан сошомгой юм дээ.
Бүртэ үхиндэ үндэгэн сүй табия. Хүлэг морёо танай адуун һүрэгтэ ниилүүлэе. Би бодол һанаагаа хэлэбэб.
ДАЙ СЭСЭН. Хүбүүгээ манайда орхёоройгты. Танай хүбүүн одоо минии хүбүүн болог. Хоорондоо дадажа байг. Би иигэжэ бодоноб.
ЕСҮҮХЭЙ БААТАР. Танай тайбан нютагта минии хүбүүн жаргалтай байха бэзэ. Замһаа гаража танай руу эрьеһэмнай тэнгэриин заяагаар байгаа болоно.
ДАЙ СЭСЭН. Хонгираадуудта тэнгэриин таалал болобо. Би үглөөнһөө хойшо зүүдээ тайлбарилжа ядаа һэм. Та тайлбарилжа үгэбэт. Эрхим худа, тэрлиг дэгэлээ тайлагты.
Цотан хатамни ерэхэ, найрлая!
(Есүүхэй баатар тэрлигээ тайлана. Һэлмээ абаад гэрэй толгойдо үлгэнэ. Гэрэй газаа тобшуур дээрэ хүгжэм зэдэлнэ).
ЕСҮҮХЭЙ БААТАР. Тобшуур хэн бүүбэйлнэб?
ДАЙ СЭСЭН. Жадаранай Жамууха хүбүүн манай эндэ сэрэгэй һургуули хэжэ байна. Тэрэ хүбүүн тобшуур бүүбэйлдэг.
(Ерүүлхэ гээд зарсанарта зангаба. Бүртэ, Тэмүүжин, Жамууха гурбан ороод, ерэбэ. Нюур шарайнь хүхюутэй).
ДАЙ СЭСЭН. Жамууха хүбүүн тобшуур аялуулхадаа шадамар бэрхэ юм. Баһа һэлмэ, жадаар сабшаха, хадхахадаа онсо бэрхэ.
ЕСҮҮХЭЙ. Өөрһөө үлүү шадалтай, үлүү шадамар хүниие диилэжэ һурабал, диилдэшэгүй болохын эхин мүн. Хүбүүд, эрэ хүнэй шадаха юумэ бултые шадаха бологты.
ЕСҮҮХЭЙ. Хүбүүн, Жамуухатай тангаригта анданууд болоорой.
ТҮМҮҮЖИН. Тиигэхэб, хаан эсэгэ.
ДАЙ СЭСЭН. Танай һэтэртэй хурдан хүлэг манай адуун һүрэгтэ шэмэг боложо ябаг. Энэ баярта үдэрые би үнинэй хүлеэгээб. Жамууха хүбүүн тобшуураар наадажа, Боржогоной баатарые уяруулаарай.
(Жамууха тобшуур дээрэ наадажа байна).
ЕСҮҮХЭЙ БААТАР. (Нилээн халамгай, хүхюутэй). Хүбүүд, һайханаар нүхэсөөрэйгты.
Алин бэ Бүртэ... Бэримни... Үндүүлэ даа... (Жамууха Бүртэ руу гайхангяар хараад, гэрһээ гүйжэ гарана. Бүртэ Есүүхэй баатарта дүтэлбэ. Тэрэ тэбэреэд таалана. Тэмүүжин баяртай баһа Бүртые үндэнэ). Тэмүүжин, Бүртэ, ерэгты наашаа. Энэ баярта үдэрые би үнихэнэй хүлеэгээб. (хоюулыень тэбэринэ, хоюуланайнь толгой үндэнэ).
ЕСҮҮХЭЙ БААТАР. Хүүгэдни, һайханаар ханилаарайгты. Бүртэ, алимши... Бэримни ерэ
даа... (толгойень үндэнэ). Тэмүүжин ерэ даа. Эрэ хүн нулимсаа харуулдаггүй юм. Эжыгээ һанабал уулын үндэр орьёл шэртэжэ байгаарай. (хам тэбэринэ).
Олон зон сугларанхай газаа гэр соо найр болоно. Дай Сэсэн, Есүүхэй баатар, Цотан хатан шэрээгэй саана һууна. Булта баяртайнууд.
Тобшуурай хүгжэм. Дуулалдана.
Зургаадахи үзэгдэл
Хэрлэн мүрэнэй алас руу урдаха урасхал дуулдана. Сэгсэрын уужам тала харагдана.
Гурбан гэрэй дунда хэдэн хүбүүд сабшаха, тэмсэхэ дадалга хэнэ. Дай Сэсэнэй ерэхэдэ, тэдэнэр зогсоод шагнана.
ДАЙ СЭСЭН. (ойро тойрон хараад) Сэгсэрын тала нютаг һайхан юм даа. Тэмүүжин тала газарта дадажа байна гүш.
ТЭМҮҮЖИН. Дадажа байнаб. (Бүртэ руу хараад энеэбхилнэ).
ДАЙ СЭСЭН. Татаар иргэдые мэдэхэ гүш.
ТЭМҮҮЖИН.(зүрхөө доһолгон) Амбагай үбгэн хааниие Алтан уласда мэхэлжэ хүргэһэн ялатай татаар иргэд хожом гэмээ амсаха.
ДАЙ СЭСЭН. Манай монгол обог аймагууд хоорондоо дайлалдажа Алтан уласай эдишэ болодог. (һанаа алдана).
ТЭМҮҮЖИН. Хоорондоо байлдаад байбал монголшуудай хүсэн мохохо. Дайсад тэрэнииел хүлеэдэг гээшэл.
ДАЙ СЭСЭН. Боржигоной хаанай хүбүүн мүн байнаш даа... Шамтай зэбсэгэй эрдэм һоримоор байна.
ТЭМҮҮЖИН. Заа яахаб үзэлсэе.
ДАЙ СЭСЭН. (Хүбүүд сооһоо эгээн томо шиираг шамбай хүбүү дуудана) Боржигоной хаанай хүбүүн һэлмээр сабшалдахадаа ямарбши, харая.
(Бүртэ абынгаа хажууда хаража зогсоно).
Долоодохи үзэгдэл
(Есүүхэй баатарай нюурынь харланхай, нюдэниинь һүргүй, хүйтэн хүлһэ алдана. Хэбтэнэ.
Өүлэн унда уулгана. Байд гээд лэ унда эринэ).
МЭНЛИГ. Татаарнууд хоро уулгаа. Найр дээрэ хоро уулгадаг монгол ёһо бишээ. Монголшууд шууд сабшалдажа нэгэнээ буулгажа абадаг.
ЕСҮҮХЭЙ БААТАР. (Хүндөөр амилна. Тогтожо байгаад, хэлэнэ). Тэмүүжин Үгээ минии гарһаа хосороо бэлэй. Татаарнууд үһөөгөө абаба. Би үхэбэб. Өүлэн, бүһээ шанга бүһэлээд, хүүгэдүүдээ хүнэй зэргэ хүргэдэг юм гэжэ мэдэнэш. Минии үгы болоходо, боржогоной тугые ши барихаш. Татаарта этигэһэнһээ иимэ гэнэдэ оробоб. Хүбүүндэмни хэндэш бү этигээрэй гэжэ абашни захяа гэжэ хэлээрэй.
ӨҮЛЭН. Намайгаа бү орхиит даа... Есүүхэймни, би яаха хүн гээшэ биб...
ЕСҮҮХЭЙ БААТАР. Мэнлиг Тэмүүжэниие асарха. Хүүгэдымни дууда. Хойто үдэр Тэмүүжин хүбүүн.... (амисхаалаа хуряаба).
ӨҮЛЭН. (Есүүхэйн үхэһэн бэеын хажууда, ягдагар зогсоно. Мэнлигтэ хатуужаһан хоолойгоор). Тэмүүжин хүбүүгээ асара. Хүбүүн сошомхой. Олон юумэ бү дуугараарай. Абашни ерэ гэнэ гээд лэ хэлээрэй.
(Мэнлиг гаража ошоно).
Наймадахи үзэгдэл.
Хойморто Тэмүүжин дабшалаад һууна. Гансата эрэ хүн болошоһон эсэгэдээ адли бодолгото болоһон шарайтай. Өүлэн эжынь айрһа, зөөхэй, ээзгэй урдань табяад, айраг
хэжэ үгэнэ.
ӨҮЛЭН. Тэмүүжин, эсэгэшни наһа бараһаар юһэн хоног болобо. Хүүр дээрэнь ошоод удаан байхадаш, минии һанаамни зобоно...
ТЭМҮҮЖИН. Эжы, һанаагаа бү зобогты...
ӨҮЛЭН. Абашни зүүдэндэш үзэгдэнэ гү?
ТҮМҮҮЖИН. Зүүдэлһэн болиһон хоёрой хоорондо. Альгамни... Абамни...
ӨҮЛЭН. Альганшни... Аса наашань би һү дуһааһуу. (Хүхэнэй һү дуһаана). Шинии альган соо һүн хайшааб даа шэнгэшэдэг. Би ходо гайхадагби.
ТЭМҮҮЖИН. Альган соогоо харахадам, абамни амидыгаар үзэгдэнэ.
ӨҮЛЭН. (сошоно). Юу хэлэнэ гээшэбши? Теэд энэ хадаа бидэндэ һайн гү, али муу гү? Халзанбүхэ бөө хэлээ һэн...
ТЭМҮҮЖИН. (Таһа дүрэн). Эжы, Мэнлиг ахайн ерэхэдэ, би мэдэжэ байгааб. Минии альган соо хуу харагдажа байгаа һэн. Би абадаа туһалха аргагүй байгааб. Абамни намда хэлэнэ. Манай аха дүүгэй болохо хүн, хэн бэ гэжэ тандаш хэлэхэгүйб, абые хаана ябанаб гэжэ татаарнуудта дуулгаа. Хэндэш бү этигээрэй. Харгы дээрэш хэн шамда дайсан бэ
хэнииеш бү хайрлаарай гэжэ захина.
ӨҮЛЭН. Урдашни шамда бэлэгүйхэн уялга. Хүшэр сагта гансаараа ябажа болохогүй. Бүртэ һамгаа асара.
ТЭМҮҮЖИН. Эжы та зүб хэлэнэт. Манай ууган нютагые тайчууд дураараа эзэлжэ байна. Эдэнэр боржигон обогтониие мүхөө гэжэ һанана. Боржигонуудай һэргэхэ саг ерэхэ.
ӨҮЛЭН. Хүнэй мүрөөр ябабал хаана хүрэхөө мэдэхэ, малай мүрөөр ябабал, төөридэг юм...
Тайчууд боржогон обогтоной хамаатан гээшэл. Бидэ мүнөөдэр тэдэниие тойрожо амидаржа байнабди. Үглөөдэр тайчууд маниие тойрожо амидарха. Хуби табилан таахань хэсүү... (абяагүй нэгэ хэды байгаад, үргэлжэлүүлнэ)
Таргуудай Хирилтуг Сочигээл эхын түрэһэн аха. Тэрэ Бэгтэр, Бэлгүүтэй хоёрой нагаса. Тэрэнэй туһа манда
хэрэгтэй.Тэрээнтэй ойрохон байхада ондоо отогойхид манда добтолхогүй.
ТЭМҮҮЖИН. Бэгтэр дүү тайчуудта хоб зөөдэг.
ӨҮЛЭН. Тэмүүжин, һэримжэтэй байха түмэн зүб. Бэгтэр дүүдээ этигэхэгүй буруу бшуу.
ТЭМҮҮЖИН. Этигэхээр бэшэ хүн гэжэ та һүүлдэ мэдэхэт даа.
Юһэдэхи үзэгдэл
Таргуудайн гэртэ. Хойморто мяхалиг улаан нюуртай, тарган Таргуудай налайн һууна.
Гэрэй торгон үүдэн һэхэгдээд, хара һахалтай нюур шагаагаад, үгы болоно. Шурган татажа, Бэгтэр ороод ерэнэ. Һахал няаһан. Таргуудай баруун тээ һуу гэжэ зангаба.
БЭГТЭР. Тэмүүжин нохойһоо сошохоо болёо.
ТАРГУУДАЙ. Хурьганай үһэн гуужаба. Түлгын үһэн түлжибэ. Тэмүүжин эрын наһанда хүрэбэ.
БЭГТЭР. Та намайе яаха гэжэ байнабта?
ТАРГУУДАЙ.Танай мал эсэнхэй. Обогойхинтнай Өүлэндэ дурагүй болоо гэжэ дуулдана. Сагай ерэхэдэ би шамайе хаан болгохоб.
БЭГТЭР. Тэмүүжин яаха юм бэ?
ТАРГУУДАЙ. Нэгэ үдэр тэрэниие нязалхабди. Тон амархан ааб даа...
Бэгтэрэй нюдэн ялалзажа, мүнгэн хутага хараад, хорхойтоһон шарайтай. Таргуудай Бэгтэрэй нюдэ хараад, үлэ мэдэг энеэбхилнэ. Хутага хуйһаань гаргаад, эрииень хургаараа үзээд, һөөргэнь хуй руунь хээд, Бэгтэртэ һарбайба.
БЭГТЭР. Би баярланаб... (Нюдөө анижархинхай, хоёр альгаа дэлгээн тодожо абана. Хутага дээрэ хоёр хүнэй гарнууд һүрөөтэй харагдана).
ТАРГУУДАЙ. Хаан хүн һайхан зэбсэгтэй байха ёһот-14-ой...
Арбадахи үзэгдэл
Онон мүрэнэй эгсэ эрье. Шоно улина. Адуунай турьяха дуулдана. Түүдэг тойроод боржигон обогойхид, дээгүүр хүрэл шудхамалнууд мэтэ наһатай үбгэдүүд, Өүлэн эхэ Тэмүүжин,Хасар, Хачиун, Тэмүүгэ хүбүүдтэеэ, нүгөө талада Сочигээл Бэгтэр Бэлгүүтэй хүбүүдтэеэ.
ӨҮЛЭН. Манай боржигонууд эртэ урда сагһаа галаа арюун шүтээн гэжэ тахижа энэ хүрэтэр ерэһэн юм. Галай хүсөөр арюун сорил хэдэг урданай туршалга хэхэбди. Манда
толгойлогшо хэрэгтэй байна. Тайчуудта хоб зөөдэг хүн бидэнэр соо байна. Бидэ мүнөөдэр галай арюун ёһоор толгойлогшоо һунганабди. Баһа урбагшые элирүүлнэбди. Энэ үйлын ёһо журамтайгаар һайханаар бүтээе даа.
СОЧИГЭЭЛ. Өүлэн шамайе тэнгэри дээрэһээ хаража байна. Ши үндэһэгүй модон мэтэ хатажа байнаш. Би болбол Есүүхэй баатарай ехэ хатан байнаб. Бартан баатар намайе хүбүүндээ абажа үгэһэн. Шамайе улаан зам дээрэ хулгайлжа асарһан бэлэй. Минии хүбүүн Бэгтэр боржигон обогой толгойлогшо болоно. Ондоо хэниие толгойлогшоор һунгахабибди. Есүүхэй баатар наһа бараа. Минии аха Таргуудайе түшэхэ болохобди.
ӨҮЛЭН. Есүүхэй баатар анха түрүүн Тэмүүжин хүбүүндээ бэри гуйһан. Тэмүүжин болбол Есүүхэйн уг удам залгамжалха хүн гэжэ бултанда мэдээжэ.
Боржигон обогойхин галай дундуур гаража байна. Хүгшэд, хүүгэд булта. Тэмүүжин гараба. Бэгтэрэй ээлжээн.
СОЧИГЭЛ. Хүбүүмни яба даа... Ши боржигоной толгойлогшо болохош...
Бэгтэрэй хүлнүүд тушагдаһан мэтэ гуйбалзаба. Галай дундуур гарахадаа, тэнсэбэри алдан найган гэхэдээ, үбэрһээ мүнгэн хутагаа унагааба.
БЭЛГҮҮТЭЙ. Энэ хутага Таргуудай нагасын хутага...
ХАСАР. Гал урбагшые элишэлбэ...
БЭГТЭР. (Тэмүүжиндэ). Үршөө намайе, би буруугүй бэлэй. Би нагаса Таргуудай ноёндо һанаһанаа хубаалдаһан юм. Тиигээд тэрэ намайе албададаг болоо һэн. Намайе наһан туршада гутамшиг нэрэтэй болгохоб гэжэ айлгаа һэн. Би яаха юм бээ...
ТЭМҮҮЖИН. Есүүхэй баатарай хүбүүн би Тэмүүжин үбгэ эсэгын заншалаар урбагшые саазалхые тушаажа байнаб.
БЭЛГҮҮТЭЙ. Бэгтэрэй түлөө би эшэжэ байнаб. Тэмүүжин ахын зарлиг сонособоб. Нэгэ эхын хэбэлэй Бэгтэр аха минии нэрэ гутааһан танда дураа гутажа байнаб.
СОЧИГЭЛ. Бэгтэр хаан хүнэй үри шуу...
ӨҮЛЭН. Таанар нэгэ эсэгын хүбүүд байгаад, бэе бэеэ бү һүнөөгты. Одоо һүүдэрһөө ондоо нүхэргүй, һүүлһээ ондоо ташуургүй байһан аад, юундэ иигэжэ байнабта! Бэгтэр эндүүрээ, тайчуудһаа үһөөгөө хамтадаа абахабди гэжэ үгыень абаад, тэрэнэй ами наһыень үршөөгыш!
БЭГТЭР. (Мориндо һүрэжэ мордоод, гүйлгэшэбэ. Мориной түбэрөөн дундуур хашхарба).
Таанад Таргуудайн богоол болохот!
(Һүниин харанхыда һурша номын һомондо харбагдаад, Бэгтэрэй моринһоо унаха дуулдаба).
ТЭМҮҮЖИН. Хэн харбааб?
ХАСАР. Би харбааб.
ТЭМҮҮЖИН. Мүнхэ тэнгэриин зарлигаар Бэгтэр зэмээ амасаба. Мүнхэ тэнгэриин зарлигаар би тэнгэриин үгэ боржигон обогойхин таанарта дамжуулжа байнаб!
(ҮРГЭЛЖЭЛЭЛ УДААДАХИ НЮУРТА ХАРАГТЫ)
