Усунай хүбүүдэй (Арханай, Алхадайн) угай бэшэг


Многократный победитель конкурсов веб-проектов в поддержку и развитие бурятского языка, сохранение традиций и культуры бурят-монгол.

DSCF1961УСУНАЙ ХУБУУДЭЙ (АРХАНАЙ, АЛХАДАЙН) УГАЙ БЭШЭГ
Эртэ урдын хуушанай аман туухын ёсоор , оор зуурын турэл садан нэгэ хэдэн эсэгэhээ унэржэн таража, муноо хурэтэр унэржэhэнэй уг гарбалай тобшо бэшэлгэ.
Эртын уг гарбалнай иимэ: Богдо Чингис хаанай уедэ байгуулагдаhан Ехэ Монгол гурэнэй албатан байгаа. Тиигээд Ехэ хаанай нугшэhэнэй хойно гурэн турын эбдэрэл болобо. Олон тоото бага хаадууд захиража байhан. Тэдэнэр газараа, албатанаа хубаажа абаhан гээшэ. Бидэнэй уг баруун найман гэжэ булэгтэ ородог, баруун табан хаадай мэдэлдэ байhан юм. Тэдэ табан хаадууд хоорондоо муудалдаад, уймоон эбдэрэл бологбго. Энээн тухай мэдээн хаадуудай намтар бэшэгтэ байдаг.
1631 он багта тэрэ шалтагаанhаа боложо амар hууха зорилготойгоор атаган, шарайд Далай-Хулэг туруутэй нэгэ отог зон нютагhаа гаража ошобог. Тэдэнэр Ангарай тала руу зорибо. Шидхэрын табан нарhан гэжэ газараар, ургэн Сэлэнгэ уруудан, Байгал далайн хойто бэеын Худай гол хурэжэ, тэндэ нэгэ хэды соо тубхинэжэ hууба. Тэндэхи таряан ажалтай усоохэн ород зонтой зэргэлжэ, эбтэй2 hуужа байба. Алба тулэдэггуй hайн hуугаа. Харин удангуй Ородой ехэ хаанай засагые мэдэрхэ ушартай болобо. Алба тулэдэг болобо.
Гэдэргээ нютагаа бусаха гэхэдэ, убгэд зубшоорбэгуй, Хитадай хаан маанадые мангус мэтэ эдижэ болохо,-гэжэ мэдуулбэ.
Харин ородгуй илдэн газар бэдэржэ нютаглаха hанаатай Байгалай Адагта хүрэжэ ерээд, Ангар мурэнэй зуун бэеэр ябан, саридагта тулажа ерэбэ. Тэрэниие дабажа гараха субэ зам олдобогуй, тиимэhээ Тээрхи Булхияа гэжэ газарта ошожо hууба. Арбан hайн ангуушад хадада гаража, дабаанай зам харгые олобо. Энэ дабаае Субэдэтэ дабаан гэжэ нэрлэнэ.
Анхан нютгhаа туруулжэ гараhан Далай-Хулэгэй хубуун Борхил байгаа. Борхилой хубуун Буйсар, Буйсарай хубууд Буханай Баргай хоёр. Буханайн хубууд Усун, Улахай, Умулгэ гурбан. Баргайн хубууд Бэхлуу, Гуйши хоёр. Усунай хубууд Архан, Алхадай, Агта гурбан. Улахайн хубууд Гарай, Бодхолго, Хара Харган гурбан арын Булхияада улэбэ. Хоёр дуунэр арбан нухэдтэеэ Бурхияада ерэжэ нютагжаба.
Чихар, Хангин, Хатагуу, Хадасун, Алханай, Агта зургаанай уг хадаа Монголдо тубшэн байдал тогтобо, тэндэ бурханай шажан мандаба гэжэ дуулаад, урагшаа дабшажа, Сэлэнгын бэлшэрээр нютаглажа hууба. Алханай Агта дуутэеэ Богдын хурээ хурэжэ ерэбэ. Тиигээд Алхадайн гурбан хубуудэй дундахи Омоочой гэгшые Жамбалдоржо номун-хаан ламада номой hургуули заалгаха гэжэ зубшоол абаба. Зуун-хойно Тэрэлжэ, Бодолжо голнуудаар нютагладаг болобо. Олёодой Цэрэндондоб сэрэгтэй ерэбэ,-гэсэн угэ таража, уймоон болобо. Энэ худал байба. Тэндэхи хуацай яhанай Борочи, Бордон хоёр, нэгэ шарайд, Алхадай, Агта табан тэрьелбэ. Сухэ уруудажа, Убэр Хэрээтэдэ ерэжэ hууба.
Худачи Бордон Агта хоёр Монгол бусаба. Бусахадаа хоёр аханараа муулажа орхисон байгаа гэлсэдэг. Ахань Арын Булхияада улдэжэ, хубуугуй баян убгэн hуужа байгаа. Турэлhоо нэгэ хубуу эриджэ абаба. Гэргэнэй захяагай ёсоор нэгэ наhа ороhон ухиные абаба. Арха уудаг болоходонь hамганиинь Убэр Монгол руу дуунэр ашанартаа нуухэм гэбэ. Хухын дуунай уедэ убгэн иигэжэ бодобо: зоориеэ харамнажа уригуй ухиные тэнуулжэ орхибо гэжэ хадамууд санажа болохонь гээшэ, алажа болохо.
Тэрэ гэргэн турэхэ болоhон тула турэхэм гэжэ угуулбэ. Убгэнэй нугшэhэн хойно хони ямаагаар hайн эрые хулhэлжэ, Убэр Монголдо аха дуунэртээ хургуулэн ошохом гэжэ мэдуулбэ. Эрэ угы ганса бэе ябахада хэсуу байна, мал адуулха бэрхэ байна гэжэ хунуудтэ хэлэдэг болобо. Тиин наашаа хургуулэн, Ильмен хурэжэ ерээд, Удэнгын эхеэр Борьёдо орожо hуурижаhан байна. Нютагыень Набшалуулан Улаан Булаг гэдэг.
Усун гурбан хубуутэй: Архан,Алхадай, Агта. Алхадайн хубууд:Обон, Омооной, Лагшадар. Обооной хубууд: Салдад, Мадуу, Субудай. Омоочой хубууд: Очир, Мунхэ. Лагшадар уригуй байгаа. Энэ 4-хи уе. Арханайн, Агтын уг изагуур тухай мэдээсэл угы.
Ухинэй турэhэн хубууе шахагдажа ерээ хадань Шихай гэжэ нэрлэбэ. Хожом гараhан хубууень Сайн Дахай гэжэ нэрлэбэ. Тэрэ Дахайн аймаг Тасархайда. Дэжэнэй Балдан, Гармажаб болоно.
Шихайн ехэ хубуун Ринчин, дундахинь - Бурхи, багань - Будлай.
Ринчинэй хубууд: Байсуу, Агша, Сайхан, Абшил, Хара хубуун. Байсуугай хубууд:Бошогто, Доржожаб, Шисани, Шигса, Ширахан, Отдоной. Агшын хубууд:Дугшэн, Хара Даша, Сахул, Цэрэмпил, Ачи. Сайханай хубууд:Цэдэб лама,Лабжай, Буцуй. Абшилай хубуудМанжиг, Галсан-Гуши, Согтой. Хара хубуунэй хубууд: Боди, Жадаб. Энэ 4-хи уе.
Бурхиин хубууд: Балдаруг, Хабуд мэргэн, Лабту. Лабтуугай хубууд: Луухан Зурагша, Мунхэ Бэшээшэ, Хара Цэбэг. Энэ 4-хи уе.
Будалайн хубууд: Алдар, Хулман, Олзон. Алдарай хубууд: Дайчи, Зурхайша-лама, Борлиг, Жамса, Дампил хубапраг, Гуйши, Хугшоо, Дамба. Энэ 4-хи уе.
Эртэ урда сагай атаган гэжэ нэгэ яhанай байдал тухай. Эндэхи 6 яhанай атаган тухай иимэ гэдэг.
Эртэ урда сагта нэгэ атаган гурбан гэргэтэй байгаа. Ехэнь Хубату, дундахинь Атагату, багань Зуг угы гэжэ нэрэтэй. Тус бури хубуутэй. Хубату гэргэнэй хубуун Хутугта атаган. Атагату гэргэнэй хубуун Атагай Шарайд. Зуг угы гэргэнэй хубуун Чугшэн атаган.
Баhа тэрэ мэтэ нэгэ атаган мун гурбан гэргэтэй сэн. Ехэнь Удагаан, дундань Атагатук, багань Бэеэрхуу. Удагаанай хубуун Удагаан атаган. Атагату гэргэнэй хубуун Абнагуун атаган, Бэеэрхуу гэргэнэй хубуун Бэенхэн атаган нэрэтэй.
Хэн хэниинь урдын гуримаар 11 уе уе турэлэй уе гэжэ харадаг бэлэй. Эсэгэ толгой. 2 мур аха дуу хоёр. Тохойн гурбан уе уеэлэ болоно. Хагданай уе хаяала. Хурганай гурбан уе ханчар. Энэ 10 уе. Хемоhной догор 11 уе болоно.
Ухиные хадамда угэлгэ, бэрэ абалсалга туухын ёсоор хэгдэдэг байгаа. Ханритн6 Эрхуу можын Зуун-Сибириин монгол-буряад шажантанай бандида-хамба Чойдор Мархайн уедэ хубилалта болобо.
Халха-Монголой шажантанай ёhоор 7 уе турэлэй уе болодог. Энэ ёhые 1864 онhоо эхилэн монгол-буряадуудапй дунда тараhан гээшэ. Бэрэ абалсалга энэ ёhоор болохо ёстой гэжэ 34 дасангуудта тунхаг тарагдаба.
Шарайд атаганhаа хойно тарагшадай туухын тобшо: Бэхилийн аймаг Хориин Сухэдэ 1 арбан, Агада 1 ехэ отог, Анаада 1 арбан, Хориин 3 таhагта. Хугшын аймаг сум далайн хойтодо, Урда Баянай аймаг - Хударида. Баруун Долооной - Санагада, Чигчээдэ сартуул гэгдэдэг. Ушоотын табангуу4д. Баруун ташай 4 дасанда. Хамбын атаганай хоёр - Аяда, 10 ташайда мургэлтэй. Асари холо Тэрхэйээ атаганай олон унэр булэгууд шарайд атаганай дасанда мургэнэ. 20 гаран яhанай зонууд. 1856 ондо шэнэ журам гараба.
Орос болон Хориин намтарта хэлэгдэhэнээр, 8 эсэгэ Монголhоо ерээ. Хоридой 11 хубуутэй. Туунhээ гадна 15 эсэгын хамниган монгол угтай.

Yен Мурхаг Убша Шираб,
Манжуу Дашын. 1894 он.

"Усуунай хүбүүдэй (Арханай,Алхадайн) угай бэшэг" гэжэ түүхын бэшэгые Үен Мурхаг Убша Шираб, Манжуу Дашын зохёоһон түүхэтэй. 1894 ондо. Энэ зохёол Цындэжаб Аюшеевэй гэртэ хадагалаатай байдаг. Энэ хүн Усуунай уг залгамжалжа ябана. Тэрэнэй гуйлтаар Шираб Чимитдоржиев тус угай бэшэгые хуушан монголһоо буряад бэшэгэй хэлэндэ оруулаа юм.

  1. 5
  2. 4
  3. 3
  4. 2
  5. 1

(1 голос, в среднем: 3 из 5)